Lào Cai là một tỉnh vùng cao biên giới, được hợp nhất từ hai tỉnh là Lào Cai và Yên Bái cũ, có diện tích tự nhiên 13.256,92 km², 182,086 km đường biên giới tiếp giáp với tỉnh Vân Nam (Trung Quốc). Dân số toàn tỉnh 1.778.785 người, trong đó dân tộc thiểu số 1.029.896 người, chiếm 57,9% dân số toàn tỉnh. Dân tộc thiểu số của tỉnh Lào Cai gồm hơn 30 nhóm ngành dân tộc anh em cùng sinh sống tại 99 xã, phường. Sự đa dạng của các nhóm ngành dân tộc đã tạo nên cho Lào Cai một kho tàng di sản văn hóa hết sức đa dạng, phong phú, giàu bản sắc và có giá trị cao trên nhiều lĩnh vực.

Lễ hội Xuống đồng của đồng bào Giáy
 

Bám sát quan điểm chỉ đạo tại Nghị quyết số 33-NQ/TW của Ban Chấp hành Trung ương Đảng khóa XI về xây dựng và phát triển văn hóa, con người Việt Nam đáp ứng yêu cầu phát triển bền vững đất nước và Nghị quyết số 09-NQ/TU ngày 21/8/2021 về xây dựng và phát triển văn hóa, con người Lào Cai đáp ứng yêu cầu hội nhập và phát triển bền vững, tỉnh Lào Cai luôn xác định văn hóa là nền tảng tinh thần, sức mạnh nội sinh, động lực phát triển của tỉnh. Trong những năm qua, Lào Cai luôn quan tâm đến hoạt động bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa truyền thống của các dân tộc. Trong đó, hoạt động lễ hội truyền thống là một trong những nhiệm vụ quan trọng hàng đầu, bởi lễ hội truyền thống là vừa là di sản, vừa là tài sản có giá trị, chứa đựng trong đó cả một hệ thống các thành tố khác nhau tạo nên một tổng thể nguyên hợp. Đồng thời, lễ hội còn là không gian thực hành tín ngưỡng truyền thống của các dân tộc. Với những giá trị quan trọng ấy, trong giai đoạn 2021-2025, Lào Cai đã triển khai nhiều hoạt động bảo tồn lễ hội truyền thống các dân tộc gắn với phát triển sản phẩm du lịch đặc thù của địa phương với phương châm “Biến di sản thành tài sản”, góp phần mang lại lợi ích về kinh tế cho cộng đồng theo tinh thần tốt đẹp của Dự án 6 về  “Bảo tồn, phát huy giá trị văn hóa truyền thống tốt đẹp của các dân tộc thiểu số gắn với phát triển du lịch” thuộc Chương trình mục tiêu quốc gia phát triển kinh tế - xã hội vùng đồng bào dân tộc thiểu số và miền núi giai đoạn 2021 – 2030.

 Những kết quả nổi bật 5 năm giai đoạn 2021-2025 về hoạt động bảo tồn lễ hội truyền thống các dân tộc thiểu số gắn với phát triển du lịch tỉnh Lào Cai

Để thực hiện tốt công tác tham mưu, hướng dẫn tổ chức thực hiện các nhiệm vụ thuộc Dự án 6, hằng năm, Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch (Sở VHTTDL) của hai tỉnh Lào Cai và Yên Bái (cũ) đã chủ trì, phối hợp với các Sở, ngành, địa phương tham mưu cho UBND tỉnh ban hành các quyết định, Kế hoạch và hướng dẫn kịp thời, đầy đủ cho các đơn vị liên quan và địa phương triển khai đầy đủ, đúng quy định các chương trình, nội dung liên quan đến những nội dung thuộc Dự án 6, như: bảo tồn dân ca, dân vũ, dân nhạc, nghề thủ công, lễ hội truyền thống, hỗ trợ nghệ nhân trao truyền di sản, bảo tồn làng văn hóa truyền thống gắn với phát triển du lịch… Trong 5 năm thực hiện Dự án, đã có hàng chục lễ hội, câu lạc bộ văn nghệ thôn bản được bảo tồn và phát huy, nhiều điểm du lịch được tổ chức khảo sát, đánh giá, hỗ trợ hoàn thiện một số hạng mục thiết yếu, thiết bị Nhà văn hóa thôn bản được đầu tư… góp phần phát huy hiệu quả giá trị của Dự án 6, mang lại lợi ích lớn cho cộng đồng. Qua đó, thể hiện sự quan tâm của Đảng, Nhà nước và của tỉnh đối với đời sống kinh tế, văn hóa, xã hội cộng đồng.

Nghi lễ Then của đồng bào Tày

Bên cạnh việc hướng dẫn thực hiện, Sở VHTTDL cũng thường xuyên thực hiện các cuộc kiểm tra, giám sát, đánh giá việc thực hiện dự án số 6, kịp thời nắm bắt các khó khăn, vướng mắc trong quá trình triển khai thực hiện, đề xuất, kiến nghị với các cơ quan có liên quan để giải quyết.

Căn cứ Hướng dẫn của Bộ VHTTDL, Kế hoạch của UBND tỉnh Lào Cai, Sở VHTTDL đã ban hành các văn bản triển khai, hướng dẫn thực hiện các nhiệm của Dự án 6: “Bảo tồn, phát huy giá trị văn hóa truyền thống tốt đẹp của các dân tộc thiểu số gắn với phát triển du lịch” thuộc Chương trình MTQG phát triển kinh tế - xã hội vùng đồng bào dân tộc thiểu số giai đoạn 2021-2025. Kết quả đạt được trong quá trình triển khai thực hiện từ cấp tỉnh đến địa phương được đánh giá cao, thể hiện sự vào cuộc sát sao của các cấp, các ngành và người dân trong thực hiện các nội dung của Dự án. Trong đó, công tác bảo tồn lễ hội truyền thống các dân tộc được quan tâm đặc biệt, bởi lễ hội không chỉ là không gian sinh hoạt tâm linh, mà còn là nơi gìn giữ và thực hành các rất nhiều loại hình di sản văn hóa khác nhau, mang lại cho cộng đồng các dân tộc một không gian văn hóa đặc thù.

Để nâng cao vai trò quản lý nhà nước đối với lĩnh vực quản lý và tổ chức lễ hội, Sở VHTTDL đã tham mưu cho UBND tỉnh Lào Cai ban hành Chỉ thị số 05/CT-UBND ngày 4/4/2023 về tăng cường quản lý nhà nước đối với một số hoạt động văn hóa nghệ thuật, lễ hội, quản lý, bảo vệ và phát huy giá trị di sản văn hóa trên địa bàn tỉnh Lào Cai. Phối hợp chặt chẽ với các cơ quan báo chí, truyền thông để tuyên truyền về việc thực hiện các quy định pháp luật về quản lý và tổ chức lễ hội; quảng bá các hoạt động của lễ hội đến nhân dân và du khách.

Nghi lễ Then của đồng bào Tày

Bên cạnh các nghi lễ, lễ hội truyền thống đã được Bộ VHTTDL ghi danh là Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia, hằng năm,  Lào Cai còn tổ chức gần 50 nghi lễ, lễ hội khác nhau trong suốt cả 4 mùa xuân, hạ, thu, đông. Tính trong 5 năm (2021-2025), toàn tỉnh đã có hàng trăm nghi lễ, lễ hội truyền thống các dân tộc được tổ chức, góp phần quan trọng vào chủ trương biến di sản thành tài sản thông qua hoạt động du lịch, xây dựng sản phẩm du lịch văn hóa đặc thù ở các địa phương. Trong đó, các lễ hội truyền thống trên địa bàn tỉnh được tổ chức với quy mô lớn, như: Lễ hội Xuống đồng của người Tày, Nùng, Giáy; Lễ hội Pút Tồng (nhảy lửa) của người Dao Đỏ; Lễ hội Gầu tào dân tộc Mông; Lễ hội Cốm của người Tày; Lễ hội Khô già già của người Hà Nhì; Lễ quét làng người Xá Phó; Lễ hội Xên bản, Xên mường của người Thái; Lễ hội Cầu mùa của dân tộc Khơ Mú… Các lễ hội được tổ chức vào dịp đầu xuân tại các di tích lịch sử văn hóa gồm: Lễ hội Đền Thượng (phường Lào Cai); Lễ hội Đền Trung Đô (xã Bắc Hà); Lễ hội Đền Cô Tân An (xã Bảo Hà); Lễ hội Đền Mẫu Đông Cuông, Lễ hội đền Nhược Sơn… Các nghi lễ, lễ hội được tổ chức đều thu hút sự quan tâm đông đảo của du khách, mỗi lần tổ chức đều đón hàng vạn lượt du khách đến tham quan, trải nghiệm, chiêm bái, góp phần đưa du lịch của Lào Cai phát triển mạnh mẽ. Năm 2024, lượng khách du lịch đến với Lào Cai đạt trên 10 triệu lượt, tổng thu từ du lịch đạt trên 28.000 tỷ đồng. Năm 2025, phấn đấu thu hút trên 10,2 triệu lượt du khách, tổng thu đạt trên 46.000 tỷ đồng.

Công tác phối hợp trong quản lý và tổ chức lễ hội được tăng cường. Trên cơ sở các văn bản chỉ đạo, hướng dẫn về công tác tổ chức và quản lý lễ hội; UBND các xã, phường và các đơn vị liên quan đều chủ động, phối hợp chặt chẽ trong công tác xây dựng kế hoạch, nội dung, chương trình, lựa chọn quy mô, cách thức tổ chức lễ hội lành mạnh, thiết thực, phát huy giá trị văn hóa truyền thống, phù hợp với phong tục, tập quán; đẩy mạnh huy động xã hội hóa các nguồn lực, hạn chế tối đa việc sử dụng ngân sách nhà nước để tổ chức lễ hội đảm bảo an toàn, tiết kiệm, hiệu quả. Các địa phương đã thành lập các Ban tổ chức lễ hội với sự tham gia của các ban, ngành, đoàn thể như: Văn hóa, Công an, Y tế, Giáo dục, Nông nghiệp, Xây dựng, Giao thông... Kế hoạch tổ chức lễ hội đều có sự phân công nhiệm vụ cho các thành viên để trực tiếp tham gia quản lý các hoạt động trước, trong và sau thời gian diễn ra lễ hội nhằm đảm bảo lễ hội diễn ra hiệu quả,an toàn, tiết kiệm góp phần bảo vệ và phát huy giá trị của lễ hội.

 Đánh giá chung

Nhìn chung, công tác hoạt động bảo tồn lễ hội theo chương trình Dự án 6  “Bảo tồn, phát huy giá trị văn hóa truyền thống tốt đẹp của các dân tộc thiểu số gắn với phát triển du lịch” tỉnh Lào Cai trong thời gian qua đã có nhiều chuyển biến, các lễ hội được bảo tồn, phục dựng tổ chức quy củ, trang trọng, tiết kiệm, văn minh, an toàn, phù hợp với thuần phong mỹ tục và điều kiện kinh tế của địa phương, trở thành nét sinh hoạt văn hóa tín ngưỡng tâm linh tốt đẹp của đồng bào các dân tộc trong tỉnh. Việc tăng cường hiệu quả của hoạt động bảo tồn lễ hội còn góp phần hạn chế các tệ nạn xã hội, tạo sân chơi bổ ích cho mọi người. Vai trò tự chủ trong sáng tạo văn hóa, gìn giữ di sản văn hóa của các nghệ nhân và cộng đồng được coi trọng và phát huy. Ngoài các lễ hội dân gian truyền thống còn có thêm các lễ hội văn hóa, du lịch góp phần quảng bá tiềm năng văn hóa, du lịch của tỉnh đối với du khách trong và ngoài nước nhằm thu hút khách du lịch.

Bên cạnh những kết quả đạt được, hoạt động bảo tồn lễ hội trên địa bàn tỉnh còn một số tồn tại, hạn chế như: Công tác tuyên truyền trong nhân dân về thực hiện nếp sống văn minh trong quản lý và tổ chức lễ hội ở một số nơi chưa thật chặt chẽ, chưa thường xuyên, liên tục nên hiệu quả tổ chức chưa cao; việc lựa chọn bố trí địa điểm tổ chức của một số lễ hội ở một số địa phương còn chưa phù hợp; các hoạt động văn hóa, thể thao, trò chơi dân gian truyền thống chưa có sự đổi mới, hấp dẫn, thu hút được người xem; một số nghi lễ thiêng trong lễ hội đang có xu hướng đơn giản, dẫn đến nguy cơ bị mai một; công tác xã hội hóa và nguồn ngân sách hỗ trợ cho công tác tổ chức lễ hội còn hạn chế  nên gây khó khăn cho người dân khi tổ chức lễ hội với quy mô lớn.

Nguyên nhân của một số tồn tại, hạn chế trên là do nhận thức của một số cấp uỷ, chính quyền địa phương, nhất là của người đứng đầu về vai trò, tầm quan trọng của việc cải tạo tập quán lạc hậu, thực hiện nếp sống văn minh trong lễ hội đối với sự phát triển kinh tế xã hội còn hạn chế dẫn đến việc triển khai, tổ chức thực hiện nhiệm vụ có nơi chưa đầy đủ, thường xuyên, hiệu quả chưa cao. Cán bộ, công chức văn hóa ở một số địa phương còn lúng túng trong việc tham mưu cho cấp ủy, chính quyền địa phương quản lý và tổ chức các hoạt động lễ hội. Trình độ dân trí của một bộ phận nhân dân còn hạn chế, không đồng đều; ý thức thực hiện nếp sống văn minh của một bộ phân người tham gia lễ hội chưa được nâng cao. Công tác tuyên truyền thực hiện nếp sống văn minh trong lễ hội của một số cấp ủy, chính quyền địa phương chưa được chú trọng. Cơ sở hạ tầng chưa đáp ứng được nhu cầu thiết yếu của các tầng lớp nhân dân trong việc tổ chức các hoạt động và lễ hội. Công tác xã hội hóa kinh phí tổ chức lễ hội còn hạn chế do đời sống kinh tế nhân dân trên địa bàn còn nhiều khó khăn.

 Một số đề xuất

Để công tác hoạt động bảo tồn lễ hội truyến thống các dân tộc đạt hiệu quả, Sở VHTTDL tỉnh Lào Cai đề xuất Bộ VHTTDL một số nội dung như sau:

 Hằng năm, sớm ban hành các văn bản chỉ đạo, hướng dẫn thực hiện các quy định về công tác quản lý và tổ chức lễ hội để địa phương có căn cứ xây dựng văn bản chỉ đạo và hướng dẫn cấp cơ sở thực hiện đúng theo quy định, phù hợp với các điều kiện thực tế của từng địa phương. Nghiên cứu ban hành những chính sách, chế độ đãi ngộ hợp lý đối với những người có công truyền dạy và phổ biến những giá trị di sản văn hóa phi vật thể, đặc biệt là lễ hội truyền thống.

Gắn kết lễ hội với các sự kiện du lịch: Các lễ hội truyền thống được phục dựng và tổ chức thường xuyên, đặc biệt vào dịp đầu Xuân, để thu hút du khách. Việc này không chỉ giúp bảo tồn bản sắc văn hóa mà còn tạo ra các sản phẩm du lịch độc đáo.

Tăng cường phân cấp cho địa phương tổ chức các lễ hội thuộc Dự án 6 để tạo thế chủ động trong công tác tham mưu, tổ chức lễ hội; Tăng cường hỗ trợ các địa phương về kinh phí tổ chức lễ hội từ nguồn ngân sách Trung ương.

Tăng cường tuyên truyền và đào tạo cho cán bộ phòng Văn hóa – xã hội ở các xã, phường về công tác văn hóa, thể thao, du lịch khi thực hiện chính quyền 2 cấp.

Lào Cai là tỉnh nằm trong tốp đầu cả nước về số lượng Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia trong đó có nhiều di sản lễ hội truyền thống của người Tày, Giáy, Mông, Dao, Thái...; biến di sản văn hóa thành "tài nguyên" quan trọng để phát triển du lịch bền vững luôn được tỉnh quan tâm chú trọng. Hoạt động bảo tồn lễ hội truyền thống các dân tộc thiểu số góp phần phát triển du lịch cộng đồng gắn với mục tiêu xóa đói giảm nghèo là hướng phát triển tất yếu của tỉnh Lào Cai, do đó đòi hỏi cần có sự phối hợp, lồng ghép các chương trình phát triển với du lịch.

Đồng thời, tạo cơ hội cho người dân ở các thôn, bản thực sự là chủ nhân của di sản, lễ hội nhằm mục đích đưa du lịch trở thành cực tăng trưởng quan trọng của tỉnh, bảo tồn nét đẹp các giá trị văn hóa đặc sắc của đồng bào dân tộc thiểu số; giúp người dân xóa đói giảm nghèo, củng cố và giữ vững thế trận quốc phòng - an ninh của tỉnh biên giới địa đầu Tổ quốc.

TS DƯƠNG TUẤN NGHĨA

Nguồn: Tạp chí VHNT số 622, tháng 10-2025