Ngày 31-7-2024, tại Di tích Quốc gia đặc biệt Văn Miếu - Quốc Tử Giám, Trung tâm Hoạt động Văn hóa Khoa học Văn Miếu - Quốc Tử Giám đã tổ chức khai mạc trưng bày chuyên đề “Hình tượng rồng trên bia Tiến sĩ”.

Các đại biểu nghe giới thiệu và tham quan không gian trưng bày

Trưng bày nhằm mang đến cho khách tham quan những khám phá mới lạ về các họa tiết rồng trên 82 bia Tiến sĩ Thăng Long hiện đang được lưu giữ và bảo tồn tại Di tích Quốc gia đặc biệt Văn Miếu - Quốc Tử Giám. Các tác phẩm giới thiệu tại trưng bày đều thể hiện được những đường nét nguyên bản trên bia Tiến sĩ, từ đó giúp cho người xem hình dung rõ hơn sự tài hoa và điêu luyện của những người thợ đá, hay nói đúng hơn là các nghệ nhân chế tác đá đã dành trọn tâm huyết tạo nên những tác phẩm điêu khắc thực sự ấn tượng.

Cách đây đúng 540 năm, năm 1484, những tấm bia Đề danh Tiến sĩ đầu tiên đã được Vua Lê Thánh Tông cho khởi dựng, nhằm tôn vinh các nhà khoa bảng đỗ đạt. Trải qua nhiều thăng trầm của lịch sử, số lượng bia Đề danh Tiến sĩ tại Văn Miếu - Quốc Tử Giám hiện còn 82 bia, ghi danh 1.304 vị Tiến sĩ. Đây không chỉ là kho sử liệu quý giá về lịch sử, văn hóa, xã hội và giáo dục khoa cử Việt Nam thời quân chủ mà còn là những tác phẩm nghệ thuật tạo hình độc đáo, nơi các nghệ nhân chế tác đá gửi gắm nhiều thông điệp ý nghĩa.

Hình tượng rồng được các nghệ nhân tạo tác theo những cách thể hiện hết sức đa dạng, thoát ly hoàn toàn khỏi những khuôn mẫu thông thường

Trong số các hoa văn và họa tiết đã được sử dụng để trang trí trên trán bia và diềm bia Tiến sĩ, hình tượng rồng luôn được dành một vị trí hết sức trang trọng. Vốn là linh vật đứng đầu trong danh sách tứ linh (long, ly, quy, phượng), từ trước đến nay, rồng luôn được coi là đại diện thiêng liêng, cao quý và chỉ dành cho các bậc quân vương. Vì vậy mà hình tượng rồng chủ yếu xuất hiện ở phần trán bia - bộ phận trang nghiêm nhất trên thân bia - và thường được thể hiện theo bố cục một đôi rồng chầu vào mặt trời có mây lửa bao quanh.

Chia sẻ tại buổi khai mạc triển lãm, Giám đốc Trung tâm Hoạt động Văn hóa Khoa học Văn Miếu - Quốc Tử Giám Lê Xuân Kiêu cho biết: Các chi tiết, họa tiết hoa văn trên mặt bia Tiến sĩ là những tác phẩm điêu khắc thực thụ, qua đôi bàn tay của các nghệ nhân chế tác đá thời xưa, họ đã tạo ra được những hoa văn, họa tiết rất đẹp, mềm mại trên chất liệu đá cứng rắn. Từ lâu nay khi mọi người đến tham quan Văn Miếu – Quốc Tử Giám, quan sát trên mặt bia Tiến sĩ thì mọi người không thể cảm nhận được hết vẻ đẹp đó. Qua nhiều năm tháng, lớp bụi thời gian đã phủ lên mặt bia, những hoa văn, họa tiết không còn thực sự rõ nét nữa. Bởi vậy, trưng bày đã làm nổi bật lên những nét đẹp của hoa văn, họa tiết đó. Đặc biệt là những hoa văn họa tiết mang hình tượng của linh vật rồng với nhiều biến hóa phong phú.

Đông đảo công chúng đến với không gian trưng bày

Dù nhiều thế kỷ đã trôi qua, mỗi tấm bia đều phải hứng chịu rất nhiều tác động bất lợi của thời tiết như nắng, mưa, sương, gió khiến cho mặt bia bị bào mòn khá nhiều, các họa tiết đều ít nhiều bị che phủ sau lớp bụi của thời gian, song nhờ có kỹ thuật rập thác bản, các nhà nghiên cứu tìm lại được không chỉ những bài văn bia chứa đựng nhiều thông tin hữu ích mà còn phát hiện hàng loạt hoa văn, họa tiết hết sức tinh xảo. Các hoa văn, họa tiết rồng xuất hiện rõ nét trên trán bia Tiến sĩ được tạo tác trong đợt dựng bia năm 1653, trong số đó có rất nhiều bia được truy dựng bởi liên quan đến các khoa thi trước đó hàng chục năm. Từ thời điểm này, hình ảnh rồng chầu mặt trời mây lửa thường xuyên hiện diện trên các trán bia. Tuy nhiên, nếu như đợt dựng bia năm 1653 thể hiện hình rồng theo hướng tả thực thì kể từ đợt dựng bia năm 1717 trở đi, hầu hết các hình tượng rồng đều được các nghệ nhân tạo tác theo những cách thể hiện hết sức đa dạng, thoát ly hoàn toàn khỏi những khuôn mẫu thông thường, thậm chí có cả những phiên bản rồng hóa mây, rồng hóa lửa hay rồng hóa cây lá. Những tạo hình biến hóa đó đã được tái hiện trong nội dung trưng bày “Hình tượng rồng trên bia Tiến sĩ”, mang đến cho khách tham quan những khám phá bất ngờ, thú vị.

Trưng bày diễn ra đến hết ngày 26-8-2024.

THANH DANH - Ảnh: THÚY NGA