Nhắc đến làng Phương Giai - Thổ Phụ (xã Tây Đô), ta biết đây là vùng đất cổ với nhiều dấu tích văn hóa, lịch sử. Nếu ví văn hóa xứ Thanh như một bức tranh đa sắc, ở đó mỗi vùng miền, làng quê góp một nét vẽ, một gam màu thì làng Phương Gai - Thổ Phụ chính là nét vẽ vừa mộc mạc, dung dị mà không kém phần rực rỡ, giàu giá trị.

Đình làng Thổ Phụ giữ được nét đẹp kiến trúc thời Nguyễn

Được hình thành nhờ quá trình bồi đắp của phù sa sông Mã, làng Phương Giai - Thổ Phụ có địa hình tương đối bằng phẳng với lịch sử lập dựng từ khá sớm. Theo sử sách, thời thuộc Hán nơi đây thuộc huyện Dư Phát, sau đó là huyện Nhật Nam, đến thời Trần - Hồ thuộc huyện Vĩnh Ninh, thời Lê Trung Hưng thuộc huyện Vĩnh Phúc, về sau là huyện Vĩnh Lộc, nay thuộc xã Tây Đô, tỉnh Thanh Hóa.

Làng Thổ Phụ khi xưa có tên Thổ Sơn trang, đến đầu thế kỷ XX đổi tên là Thổ Phụ. Vào đầu thời Trần, những người họ Bùi đầu tiên đã đến đây sinh sống. Về sau có thêm họ Phạm ở miền ngoài đã đến đây góp sức xây dựng Thành Nhà Hồ. Khi nhà Hồ không còn, những người họ Phạm đã ở lại Thổ Sơn trang cùng xây dựng xóm làng. Khi nhà Lê suy yếu, ông Phạm Đốc ở đất Thổ Sơn là người đã có công phù Lê, diệt Mạc... Qua thời gian, trên đất làng Thổ Phụ, ngoài họ Bùi, Phạm còn có thêm nhiều dòng họ khác cùng nhau quần cư xây dựng xóm làng.

Di tích đền Tam Tổng, nơi thờ vị tướng uy dũng Trần Khát Chân

Với làng Phương Giai, buổi ban đầu có tên Vạn Ninh phường. Tương truyền, trước khi Hồ Quý Ly cho xây dựng thành An Tôn (tức Thành Nhà Hồ) thì Vạn Ninh phường đã có con người sinh sống. Và cũng như làng Thổ Phụ, khi Hồ Quý Ly xây dựng thành An Tôn cần huy động một lượng lớn nhân công thì người muôn phương đã cùng tìm về. Thành xây xong, họ đã chọn ở lại Vạn Ninh phường lập nghiệp. Giặc Minh xâm lược, vương triều Hồ bị diệt vong khiến những làng quê dưới chân thành An Tôn như Vạn Ninh phường không tránh khỏi phiêu tán. Tuy nhiên, khởi nghĩa Lam Sơn thành công, Bình Định vương Lê Lợi lên ngôi vua với nhiều chính sách kiến thiết đất nước, Vạn Ninh phường đã từng bước được khôi phục, phát triển, được đổi tên thành Phương Nhai. Đến thời Nguyễn, làng mang tên Phương Vệ. Khoảng cuối thế kỷ XIX, làng mang tên Phương Giai cho đến ngày nay. Ở Phương Giai có nhiều dòng họ cùng nhau sinh sống, trong đó họ Lê chiếm phần lớn. 

Tự hào về mảnh đất quê hương mình, người dân Phương Giai - Thổ Phụ đã và đang có những việc làm thiết thực để gìn giữ và phát huy giá trị văn hóa, xây dựng các công trình tín ngưỡng, tâm linh. Ở Phương Giai trước đây có hệ thống các công trình kiến trúc văn hóa. Là đình làng, chùa Tiêu Nương, đền Tam Tổng (tức đền Phương Giai). Tương truyền, khi Trần Khát Chân bị hành quyết, trời bỗng nhiên tối mịt. Trần Khát Chân bị chém đầu, đầu rơi xuống đất, Trần Khát Chân nhặt lắp đầu vào và lên ngựa phóng như bay theo đường (Hoa Nhai) lên cổng nam thành An Tôn (Thành Nhà Hồ). Khi Trần Khát Chân đến khu vực cồn Xấm thì gặp một bà lão ngồi bán nước chè xanh ở bên đường, Trần Khát Chân hỏi: Bà có thấy ai chặt đầu rồi lắp đầu vào lên ngựa chạy được không? Bà lão trả lời: “Chỉ có ông là thánh mới lắp đầu mà chạy được”. Bà lão vừa dứt lời thì cả thân và đầu Trần Khát Chân đổ gục xuống đất. Chính ở khu vực này, người dân đã lập nên đền thờ Phương Nhai, sau này gọi tên là đền Tam Tổng. Theo những người có tuổi ở làng Phương Giai, bên cạnh việc thờ Thượng tướng Trần Khát Chân, tại đền Tam Tổng còn phối thờ hai ông Phạm Khả Vĩnh và Phạm Ngưu Tất - đều là hai vị tướng thời Trần bị xử tử khi việc mưu sát Hồ Quý Ly bất thành. Tên gọi đền Tam Tổng được cho rằng xuất hiện vào khoảng thế kỷ XIX, khi người dân ở ba tổng (Cao Mật, Bỉnh Bút, Nam Cai) cùng nhau đóng góp tiền của để trùng tu, nâng cấp đền được khang trang, vững chãi. Theo các cụ cao niên trong làng, đền Tam Tổng xưa kia có cấu trúc với tiền đường và hậu cung, hai bên là giải vũ. Bên trong hậu cung đặt long ngai, bài vị của vị Thượng tướng, cùng với đó còn có chấp kích, đại đao, long đao, bố chùy, bát xà mâu; nhà tiền đường “3 gian 2 chái” rộng rãi, cổng lợp mái ngói thâm nghiêm. Tuy nhiên, trải qua thời gian, dấu tích lịch sử của di tích chủ yếu chỉ còn nhà hậu cung. Còn lại phần nhiều đã được trùng tu, tôn tạo. Cảnh sắc cũng nhiều đổi thay. Năm 1992, đền Tam Tổng đã được công nhận là Di tích lịch sử - văn hóa cấp tỉnh.

Đền Tam Tổng trên đất làng Phương Giai, xã Tây Đô

Cũng như Phương Giai, làng Thổ Phụ khi xưa có sự hiện hữu của nhiều công trình kiến trúc văn hóa, như: Đình ở giữa làng; đầu làng và cuối làng có nghè thờ; có chùa, có văn chỉ; lăng mộ tướng quân Phạm Đốc - vị tướng có công “phù Lê, diệt Mạc”. Người già trong làng kể rằng, khi xưa đình, nghè của làng còn khá đơn sơ. Tuy nhiên, đầu thế kỷ XX, do dòng sông Mã qua làng Thổ Phụ bị lở, người dân buộc phải tháo dỡ đình và nghè, lấy vật liệu dựng nên ngôi đình làng với diện mạo còn giữ được cho đến ngày nay. Dù trải qua không ít lần trùng tu song đình làng Thổ Phụ vẫn giữ được nét đẹp kiến trúc thời Nguyễn, là một trong những điểm nhấn văn hóa trong “bức tranh” làng quê bên dòng sông Mã. Đáng nói, ở Thổ Phụ có tới 3 vị Thành hoàng làng được người dân tôn kính, phụng thờ. Trong đó, ngoài 2 vị thiên thần là Thiên Vương và Ngọ Vương thì Tĩnh Quốc công Thái úy Phạm Đốc - vị tướng tài ba, nhân đức chính là vị Thành hoàng làng thứ 3. Ông là người có công với dân, với nước. “Sau khi ông mất thi hài đưa về quê được nhà vua cấp tiền, cấp ruộng đất để làm tang lễ, xây lăng mộ, dựng bia công trạng. Do đó từ cuối thế kỷ XVI, làng Thổ Sơn (Thổ Phụ) thờ thêm Tĩnh Quốc công Thái úy Phạm Đốc làm Thành hoàng làng”. Ngày nay, văn bia khắc ghi thân thế, sự nghiệp của Thành hoàng làng Phạm Đốc còn được lưu giữ trên đất làng Thổ Phụ.

Về thăm vùng đất bên bờ sông Mã, trong nhịp chảy trôi của cuộc sống hiện đại, vẫn còn đó những dấu tích văn hóa được lưu giữ, bảo tồn - như một sự nhắc nhớ hậu thế về một vùng quê tươi đẹp trên đất Tây Đô xưa và nay. Đó vừa là niềm tự hào, cũng là “nguồn lực” tinh thần để đất và người Tây Đô vươn mình phát triển.

Bài và ảnh: LÊ HƯỜNG

Nguồn: Tạp chí VHNT số 622, tháng 10-2025