Trên huyện vùng cao Nam Giang (Quảng Nam), tộc người Tà Riềng (nhóm địa phương thuộc dân tộc Giẻ Triêng) sinh sống tập trung từ bao đời nay tại các xã: La Dêê, Đắk Tôi, La Êê… quần cư bên cạnh ngôi nhà làng truyền thống - nó không chỉ có giá trị vật chất, tinh thần mà còn là tâm linh, tín ngưỡng dân gian và tâm thức của người Tà Riềng. Việc trang trí sừng trâu (tàcoi kapiêu) trên nóc nhà làng, không chỉ làm đẹp mà còn là biểu tượng về sự may mắn của người Tà Riềng được lưu truyền từ đời này qua đời khác, là nét văn hóa đặc trưng thể hiện niềm tin của người dân trong lao động sản xuất và hướng tới một cuộc sống an lành, ấm no chứa đựng nhiều ý nghĩa nhân sinh sâu sắc...

Nhân năm con trâu Đinh Sửu - 2021, để tìm hiểu biểu tượng tàcoi kapiêu (sừng trâu), chúng tôi đã về vùng đồng bào Tà Riềng sinh sống và may mắn gặp ông Zơrâm Ấm (77 tuổi), dân tộc Tà Riềng hiện đang sống tại thôn Đắc Rế, xã La Dêê, huyện Nam Giang (Quảng Nam). Ông cho biết: với người Tà Riềng, con trâu luôn chiếm một vị trí vô cùng quan trọng trong đời sống hằng ngày của họ. Trâu được xem như của cải quý giá, có thể trao đổi lấy nồi đồng, mã não của các dân tộc khác trong vùng. Con trâu còn là hình ảnh thiêng liêng kết nối ước vọng của người Tà Riềng với ông bà, thế giới thần linh (yàng), qua đó thực hiện nghi thức hiến sinh trâu trong các nghi lễ cầu mùa, cầu mưa, cầu sức khỏe… đến ăn mừng được mùa, ăn mừng lúa mới, mừng nhà mới, cưới hỏi của gia đình. Và khi trâu ngã xuống, người chủ lễ hoặc già làng cẩn trọng rót nước nóng đúng vị trí quả tim, rồi trịnh trọng phủ chiếc khố đẹp nhất của làng lên mình trâu, không quên những lời cầu nguyện tốt đẹp nhất dành cho sự ra đi của nó. Trâu được xem là con vật thiêng, điều này đã ăn sâu vào tâm thức của người Tà Riềng. Người Tà Riềng quý trâu, nên khắc biểu tượng tàcoi kapiêu (tàcoi: sừng, kapiêu: trâu), lên nóc mái nhà làng tại nơi trang trọng nhất của ngôi nhà làng ở vị trí cùng hướng vào nhau.

Biểu tượng tàcoi kapiêu (sừng trâu) trên nóc ngôi nhà làng người Tà Riềng ở mô hình nhà làng truyền thống của người Tà Riềng đang trưng bày tại Bảo tàng tỉnh Quảng Nam

Có dịp đi công tác lên các làng của người Tà Riềng sinh sống, tại các xã: La Dêê, Đắk Tôi, La Êê… chúng tôi mới biết người Tà Riềng nơi đây rất kỳ công xây dựng ngôi nhà làng của mình. Khi lập làng mới, dù trải qua bao khó khăn thì trong khoảng thời gian một năm, người Tà Riềng phải xây dựng được ngôi nhà làng (su moong), làm nơi để tụ họp bà con, bàn bạc công việc làm ăn và hòa giải mọi câu chuyện của làng. Nhà làng không chỉ có giá trị vật chất mà còn là tâm linh trong tín ngưỡng dân gian của cộng đồng dân tộc Tà Riềng. Hầu như ở bất kỳ ngôi nhà làng nào của người Tà Riềng mà chúng tôi bắt gặp, luôn có những nét kiến trúc hòa hợp với thiên nhiên, phong tục tập quán và gắn liền với bếp lửa ấm cúng, đậm tình người.

Để làm hoàn thành một su moong truyền thống, đồng bào Tà Riềng nơi đây phải mất rất nhiều năm chuẩn bị, cho đến khi ngôi nhà hoàn thành cần sử dụng ít nhất 200 đến 250 bó tranh lợp (mỗi bó gồm nhiều mớ, có trọng lượng khoảng 20 kg) và trên dưới 20m³ gỗ, cùng tre nứa, dây mây. Ngôi nhà làng truyền thống này có kết cấu vững chắc với sàn cao khoảng hơn 1m, vách gỗ, mái lợp tranh một mặt giúp tộc người Tà Riềng tránh được thú dữ; mặt khác, vào mùa mưa lũ, khi dòng nước, đất đá trên đồi, núi trôi xuống cũng sẽ chảy qua dưới sàn và hệ thống cột nhà, tránh được thiên tai. Thành phần chính để cấu tạo nên một ngôi nhà làng truyền thống của người Tà Riềng gồm: cột, xuyên, trính, vì kèo, đòn tay, đòn đông,... thể hiện nét văn hóa độc đáo, vừa tinh tế vừa truyền thống.

Biểu tượng tàcoi kapiêu (sừng trâu) trên nóc ngôi nhà làng người Tà Riềng

Ngôi nhà làng truyền thống của tộc người Tà Riềng thường có hình mai rùa, trên nóc có biểu tượng tàcoi kapiêu, là hai tấm gỗ mỏng cách điệu hai sừng trâu cong nổi hai bên nóc nhà đối xứng nhau. Dáng dấp của tàcoi kapiêu này là nét đặc trưng trong kiến trúc nhà làng của đồng bào dân tộc Tà Riềng nơi đây. Người Tà Riềng dùng tàcoi kapiêu bằng gỗ trên đầu nóc nhà không những tạo sự kết nối chắc chắn cho mái nhà làng, làm đẹp cho ngôi nhà làng truyền thống của dân tộc mình mà còn chứa đựng ý nghĩa nhân sinh sâu sắc, góc nhìn nhân sinh quan, thế giới quan rất phong phú, sâu sắc từ xa xưa. Biết bao công sức của những nghệ nhân dân tộc Tà Riềng bỏ ra làm ra ngôi nhà làng là vì những lẽ đó. Chưa hết, sự hiện diện của tàcoi kapiêu trên nóc của mái nhà làng truyền thống của tộc người Tà Riềng, còn là biểu tượng tinh thần gắn liền với những cuộc thiên di đi tìm đất lập làng và lịch sử lâu đời mà tổ tiên, ông bà của họ trên vùng biên Nam Giang. Nó giúp con cháu người Tà Riềng sau này dễ dàng phân biệt, nhận ra làng, nhà cửa và ngôi nhà làng thân thương (su moong) của dân tộc mình với các dân tộc anh em khác như: Ve, Cơ Tu cùng cư trú trong vùng.

Nhà làng (su moong) của người Tà Riềng, với biểu tượng tàcoi kapiêu (sừng trâu) để con cháu dễ dàng phân biệt với các ngôi nhà làng các dân tộc khác trên vùng Trường Sơn

Trong hành trình tìm đến văn hóa truyền thống của đồng bào dân tộc Tà Riềng trên huyện vùng cao Nam Giang (Quảng Nam), các bạn sẽ bắt gặp biểu tượng tàcoi kapiêu (sừng trâu) trên nóc ngôi nhà làng người Tà Riềng. Biểu tượng ấy hàm chứa trong lòng nó những ý nghĩa, giá trị văn hóa thân thương, giúp chúng ta hiểu thêm những giá trị tinh túy nguyên gốc, đầy tính bản địa của đồng bào dân tộc Tà Riềng nơi đây.

Tác giả: Nguyễn Văn Gia Phúc

Nguồn: Tạp chí VHNT số 456, tháng 3-2021