Mở rộng không gian trình diễn cho nghệ thuật truyền thống là thay đổi cách thức tiếp cận khán giả, đặc biệt là thế hệ trẻ trong hoạt động bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa dân tộc.

Biểu diễn Cải lương và nhạc cụ dân tộc trước Bưu điện TP.HCM

Từ không gian trình diễn công cộng

Trong bối cảnh TP.HCM còn thiếu thiết chế văn hóa là những nhà hát, rạp hát đủ điều kiện biểu diễn, các nhà hát nghệ thuật truyền thống đã linh hoạt bước ra không gian cộng đồng, chủ động tiếp cận khán giả bằng những chương trình biểu diễn được thiết kế đặc sắc, mới mẻ, đáp ứng tiêu chí bảo tồn bản sắc và phát huy giá trị để tiếp tục phát triển.

Từ hơn ba năm nay, Di tích lịch sử văn hóa quốc gia Lăng Tả quân Lê Văn Duyệt và Bảo tàng Lịch sử TP.HCM (khuôn viên Thảo Cầm Viên) đã trở thành điểm hẹn cuối tuần với các chương trình biểu diễn và trải nghiệm hát Bội đầy sức hút của Nhà hát nghệ thuật hát Bội TP.HCM. Trong không gian đậm dấu ấn lịch sử, chương trình mang đến những trích đoạn thể hiện rõ nét tinh hoa của loại hình sân khấu cổ truyền. Không chỉ biểu diễn, chương trình còn giới thiệu về lịch sử, nguồn gốc vũ đạo, hóa trang hát Bội và các hoạt động tương tác như vẽ mặt nạ, thử làm nghệ sĩ, giúp công chúng tìm hiểu sâu về di sản văn hóa phi vật thể này. “Ðáng mừng là ở các suất diễn phục vụ tại Bảo tàng Lịch sử TP.HCM hay Lăng Ông ngày càng bắt gặp nhiều gương mặt trẻ. Phần giao lưu chia sẻ về nghệ thuật hát Bội, tập vũ đạo hát Bội luôn được các bạn hưởng ứng nhiệt tình” - nghệ sĩ Thanh Bình của Nhà hát cho biết.

Chương trình quảng bá nghệ thuật hát Bội của Nhà hát Nghệ thuật hát Bội TP.HCM tại Lăng Tả quân Lê Văn Duyệt

Ðường sách Nguyễn Văn Bình và khuôn viên phía trước Bưu điện TP.HCM thường xuyên là điểm hẹn “Mang âm nhạc nghệ thuật xuống phố” hay “Hát Bội với âm nhạc dân tộc”... nhằm đưa nghệ thuật truyền thống đến gần hơn với công chúng, đặc biệt là khán giả trẻ và quốc tế của Nhà hát nghệ thuật hát Bội TP.HCM, Nhà hát Cải lương Trần Hữu Trang và nhiều nhóm trình diễn khác... Ðặc biệt, tái hiện di sản múa Rối nước giữa lòng thành phố, dự án Nhà của Tễu cũng chọn Ðường sách Nguyễn Văn Bình và Ðường sách Thủ Ðức để kết nối và lan tỏa múa Rối nước đến công chúng trẻ. Dự án gồm có triển lãm infographic về lịch sử, sự phát triển và những nét đặc trưng của múa Rối nước; trình diễn nhạc cụ dân tộc như đàn bầu, đàn tranh, sáo trúc...; các vở Rối nước do Nhà hát nghệ thuật Phương Nam dàn dựng và biểu diễn....

Trình diễn múa rối tại Đường sách Thủ Đức
 

Dịp 30/4 vừa qua, chuỗi chương trình nghệ thuật Sắc màu thành phố (kéo dài 2 tuần) đã dành không gian trên phố đi bộ Nguyễn Huệ cho các đơn vị biểu diễn, giới thiệu về hát Bội, Ðờn ca tài tử, Cải lương, diễn xướng dân gian - múa bóng rỗi ...thu hút hàng ngàn người dân và du khách. Dịp 2/9, Gala Chuông vàng vọng cổ thay vì chỉ gói gọn trong không gian nhà hát, đã mang Cải lương ra phố đi bộ Nguyễn Huệ để chủ động tiếp cận đến nhiều đối tượng khán giả và du khách.

Nhằm lan tỏa giá trị nghệ thuật Cải lương và góp phần làm phong phú đời sống văn hóa tinh thần của nhân dân, Nhà hát Cải lương Trần Hữu Trang thường xuyên đưa nghệ sĩ biểu diễn tại nhiều không gian công cộng tập trung đông dân cư, khu công nghiệp...như Công viên Lê Thành Duy (phường Bà Rịa); Công viên Nguyễn Du (phường Thủ Dầu Một), Trung tâm văn hóa Dĩ An, Cần Giờ, Củ Chi, Dầu Tiếng...Thời hoàng kim, nghệ thuật truyền thống (Cải lương, Tuồng, Chèo, hát Bội...) thường biểu diễn ở các hội trường, sân kho Hợp tác xã, quảng trường...

Theo NSND Trần Ngọc Giàu - Chủ tịch Hội Sân khấu TP.HCM, nhà hát chuyên nghiệp là điểm diễn quan trọng nhưng để lan tỏa nghệ thuật truyền thống và tiếp cận được nhiều đối tượng khán giả, cần phải có nhiều không gian nghệ thuật khác. Trên thực tế, những không gian công cộng như bảo tàng, di tích, thư viện, công viên, phố đi bộ, sân đình…hoàn toàn có thể tổ chức biểu diễn nghệ thuật truyền thống, đồng thời mở ra hướng đi mới trong kết nối lịch sử - văn hóa - cộng đồng; thậm chí hát Bội còn được trình diễn trên du thuyền, tàu bus sông Sài Gòn, trong quán bar ...giúp du khách quốc tế hiểu phần nào về nghệ thuật truyền thống Việt Nam. Nói như NSND Trần Ngọc Giàu, với nghệ thuật truyền thống, khách quốc tế đến Việt Nam muốn được trải nghiệm bản sắc văn hóa trong không gian gần gũi như nguyên bản. Chẳng hạn với hát Bội, một sân đình với chỗ ngồi giản dị, một điểm biểu diễn võ ca hay một không gian dân gian đặc trưng, nếu được tổ chức bài bản cũng có thể trở thành sản phẩm văn hóa du lịch độc đáo.

Một tiết mục trong chương trình Gala Chuông vàng vọng cổ 2025 tổ chức trên phố đi bộ Nguyễn Huệ

Ðến sân khấu học đường

Khán giả trẻ được xác định là lực lượng nòng cốt trong bảo tồn và trao truyền di sản nghệ thuật truyền thống. “Nếu thế hệ sau không được tiếp cận, không có cơ hội cảm nhận giá trị nghệ thuật dân tộc ngay từ khi còn nhỏ, thì dù có bảo tồn bằng mọi cách, nghệ thuật truyền thống vẫn sẽ mất dần chỗ đứng trong xã hội”- TS Trần Thị Minh Thu - Viện Văn hóa, Nghệ thuật, Thể thao và Du lịch Việt Nam từng nhận định.

Tiếp tục duy trì dự án Sân khấu học đường, Sở VHTT TP.HCM đã kết hợp với Sở Giáo dục và Ðào tạo xây dựng kế hoạch bồi dưỡng, giới thiệu các loại hình nghệ thuật truyền thống, dân gian Việt Nam vào môi trường học đường. Theo đó Nhà hát Cải lương Trần Hữu Trang, Nhà hát nghệ thuật Phương Nam, Nhà hát nghệ thuật hát Bội TP.HCM được giao tổ chức chương trình giới thiệu những nét đặc trưng của từng lĩnh vực nghệ thuật truyền thống đến với học sinh, sinh viên.

Năm 2025, Nhà hát nghệ thuật hát Bội TP.HCM có lịch diễn gần 180 suất sân khấu học đường, phục vụ du lịch. Ngoài các suất diễn học đường thông thường, Nhà hát đã phối hợp cùng Trường THPT Nguyễn Thị Minh Khai thực hiện dự án “Tích hợp liên môn Ngữ văn - Giáo dục địa phương và hoạt động trải nghiệm hướng nghiệp” với chủ đề Nối tiếp tinh hoa. Theo đó, học sinh được tập ca diễn, vũ đạo hát Bội và làm tiết mục báo cáo cùng nghệ sĩ. Ðây được đánh giá là một phương pháp hiệu quả, từng bước góp phần xây dựng được một đội ngũ khán giả cho hát Bội và còn có thể tìm ra nguồn nghệ sĩ hát Bội kế thừa. Dự kiến Nhà hát sẽ liên kết với nhiều trường quốc tế, công lập khác để mở rộng các dự án dạng này.

Nếu các chương trình phục vụ học sinh, sinh viên trước kia chủ yếu tập trung biểu diễn, thì từ đầu tháng 10/2025, Nhà hát Cải lương Trần Hữu Trang đã lần đầu tiên tổ chức workshop với chuyên đề “Giữ gìn và phát triển nghệ thuật sân khấu Cải lương trong đời sống đương đại” thu hút đông đảo thầy cô, học sinh Trường THCS - THPT Nhân Văn và sinh viên các trường Ðại học Sài Gòn, Kinh tế, Sư phạm, Giao thông Vận tải TP.HCM. Workshop có ba phần: Chia sẻ kiến thức về lịch sử, giá trị và bản sắc nghệ thuật Cải lương; Biểu diễn minh họa bằng nhiều tiết mục đặc sắc được chọn lọc kỹ lưỡng, Giao lưu - thảo luận cho học sinh, sinh viên được tập hát, đặt câu hỏi và chia sẻ cảm xúc trực tiếp với nghệ sĩ không chỉ mang đến trải nghiệm nghệ thuật trọn vẹn mà còn tạo cầu nối nhà hát - nghệ sĩ - nhà trường, khơi dậy niềm tự hào và trách nhiệm gìn giữ di sản Cải lương trong lòng thế hệ trẻ. NSƯT- Ðạo diễn Phan Quốc Kiệt, Giám đốc Nhà hát Cải lương Trần Hữu Trang cho biết: “Ðưa Sân khấu Cải lương đến trường học là một trong những giải pháp thiết thực để bảo tồn và phát huy nghệ thuật Cải lương trong bối cảnh mới. Nhà hát sẽ nỗ lực để Cải lương không chỉ tồn tại mà còn phát triển xứng tầm là bộ môn nghệ thuật đặc thù của Việt Nam”. Nhà hát định hướng tổ chức workshop lâu dài với việc chủ động kết nối các trường học và có kịch mục, nội dung giao lưu phù hợp từng đối tượng học sinh, sinh viên.

Nghệ sĩ giới thiệu về nghệ thuật Cải lương với các học sinh, sinh viên tham gia workshop tại Nhà hát Cải lương Trần Hữu Trang

Ngoài ra, Nhà hát Cải lương Trần Hữu Trang còn thực hiện chương trình “Sân khấu thiếu nhi” dành cho học sinh tiểu học và THCS với những tiết mục và trò chơi, dạy ca hát nghệ thuật truyền thống. Trong chuỗi “Hoạt động trải nghiệm nghệ thuật âm nhạc” do Sở Văn hóa và Thể thao TP.HCM chỉ đạo, CLB Sân khấu Lạc Long Quân thuộc Nhà hát Cải lương Trần Hữu Trang phối hợp với các đoàn phường, xã tổ chức chương trình “Sân khấu học đường với nghệ thuật truyền thống” năm 2025 giới thiệu về hát Xoan, Quan họ, hát Then, hát Xẩm, Ðờn ca tài tử Nam Bộ, Cải lương ...nhằm giúp học sinh thêm yêu và trân trọng di sản văn hóa dân tộc. Một số nhóm như Tinh văn diễn ca, Ban đờn ca Nam Thinh, Gánh cải lương Thiên Lý...cũng rất quan tâm đến quảng bá và trao truyền các nghệ thuật truyền thống đến giới trẻ là học sinh, sinh viên.

Tại Hội thảo khoa học quốc gia về Bảo tồn và phát huy nghệ thuật truyền thống trong bối cảnh kinh tế thị trường và hội nhập quốc tế (tháng 3/2025), PGS TS Tạ Quang Ðông - Thứ trưởng Bộ VHTTDL đã nhấn mạnh: “Bảo tồn và phát huy nghệ thuật truyền thống là cách đưa giá trị văn hóa thấm sâu vào đời sống, hòa quyện cùng chính trị, kinh tế, xã hội, tạo nên sức mạnh tổng hợp của quốc gia, dân tộc”.

Trong thời đại công nghệ số, khi các nền tảng giải trí hiện đại nở rộ cạnh tranh khốc liệt về khán giả, thì những không gian công cộng như di tích, bảo tàng, công viên, quảng trường...và học đường đang dần mở cửa đón nghệ thuật truyền thống trở về. Các chương trình biểu diễn và giao lưu kể trên là minh chứng rõ ràng cho cách nghệ thuật truyền thống có thể bước vào đời sống tinh thần của thế giới hiện đại một cách sống động. Ðồng thời cho thấy, một đô thị có nhiều không gian công cộng như TP.HCM mang đến tiềm năng rất lớn cho hoạt động trình diễn và tiếp cận khán giả của các loại hình nghệ thuật truyền thống. Tuy nhiên TP.HCM dù là nơi xã hội hóa hoạt động văn hóa nghệ thuật rất mạnh mẽ và hiệu quả, nhưng những đơn vị tư nhân có tiềm lực tài chính thường chọn điện ảnh - loại hình dễ dàng thu hút khán giả trẻ hiện nay; trong khi sân khấu Kịch nói hay Cải lương, hát Bội ...vẫn còn ít được quan tâm vì chi phí lớn và rủi ro cao. Do vậy rất cần có chính sách đặc thù và nguồn lực bền vững để hỗ trợ nghệ thuật truyền thống một cách dài hạn và hiệu quả.

ĐINH HƯƠNG

Nguồn: Tạp chí VHNT số 623, tháng 10-2025