Sao tháng Tám - Hào hùng khí thế non sông

Cách mạng Tháng Tám và Quốc khánh 2/9 là hai mốc son chói lọi trong lịch sử dân tộc Việt Nam. Cho đến nay, phim tài liệu Ngày Độc lập 2/9/1945 và phim truyện Sao tháng Tám là hai bộ phim điện ảnh quý hiếm và đặc sắc nhất về đề tài này. Khắc họa một sự kiện lừng lẫy trong lịch sử, mở sang trang mới cho dân tộc Việt Nam, cho đến hôm nay, bộ phim Sao tháng Tám của cố đạo diễn - NSND Trần Đắc vẫn mang trong mình hơi thở thời đại với hào khí Cách mạng tháng Tám hào hùng. Bộ phim xứng đáng mang sứ mệnh “ghi dấu lịch sử dân tộc bằng điện ảnh”.

Cảnh phim Sao tháng Tám

Một mốc son trong lịch sử dân tộc

Cuộc cách mạng Tháng Tám năm 1945, dưới sự lãnh đạo sáng suốt của Trung ương Đảng và Chủ tịch Hồ Chí Minh đã giành được những thắng lợi mang tính lịch sử. Ngày 2/9/1945, tại Quảng trường Ba Đình, Chủ tịch Hồ Chí Minh đã đọc bản Tuyên ngôn Độc lập, khai sinh ra nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa (nay là nước Cộng hòa Xã hội Chủ nghĩa Việt Nam). Thực hiện một bộ phim về đề tài Cách mạng Tháng Tám và Quốc khánh 2/9 là nhiệm vụ quan trọng nhưng cũng rất khó khăn cho các nhà làm phim. Đến nay, một số tác phẩm phim tài liệu, phim điện ảnh về đề tài này đã trở thành phim kinh điển, bởi số lượng ít ỏi và chứa đựng những giá trị vượt thời gian.

Năm 1976, sau 31 năm kể từ ngày nước Việt Nam ra đời, điện ảnh Việt mới có một phim truyện nhựa về sự kiện này. Nhưng có thể nói, đến nay, chưa có bộ phim nào phản ánh chân thực những ngày trước Cách mạng Tháng Tám năm 1945 và nạn đói kinh hoàng khi ấy như Sao Tháng Tám. Bộ phim được chọn trình chiếu tại Liên hoan phim Quốc tế Mát-xcơ-va vào tháng 7/1977, khẳng định một bước phát triển mạnh mẽ của điện ảnh Việt Nam. Với những giá trị nghệ thuật và nhân văn, bộ phim giúp người xem thấm thía được giá trị của độc lập tự do. Hằng năm, vào tháng Tám, Đài Truyền hình Việt Nam thường phát sóng lại bộ phim như một cách tri ân cùng lịch sử.

Sao tháng Tám được đạo diễn Trần Đắc lấy cốt truyện chính từ cuốn hồi ký Nắng Hưng Yên của nhà văn Hà Ân. Hồi ký ghi lại lời kể của bà Nguyễn Thị Hưng (Nguyễn Thị Ức 1920-1993). Đạo diễn Trần Đắc đã lấy nguyên mẫu bà Hưng để xây dựng hình tượng nữ chiến sĩ cách mạng Nhu. Vai phản diện Kiều Trinh được lấy nguyên mẫu từ nữ gián điệp Nga Thiên Hương.

Nghệ sĩ Dũng Nhi trong vai Kiên

Là một trong những bộ phim kinh điển của điện ảnh Cách mạng Việt Nam, cho đến nay, Sao tháng Tám vẫn là bộ phim thành công nhất về Cách mạng Tháng Tám 1945. Lấy bối cảnh những ngày sôi sục trước cách mạng Tháng Tám, thời điểm nạn đói Ất Dậu khủng khiếp lan tràn khắp mọi nơi, bộ phim khắc họa bức tranh về cuộc sống lầm than của dân ta trên nên bối cảnh một xã hội loạn lạc đang nằm trong sự tranh giành của các thế lực ngoại xâm Nhật - Pháp. Giữa cảnh lầm than ấy, cuộc đối đầu giữa một dân tộc với những kẻ xâm lược đang chực chờ bùng nổ. Bối cảnh lịch sử Việt Nam trong những ngày “đêm trước của cuộc Cánh mạng” ấy đã được tái hiện hết sức chân thực, giàu thuyết phục. Từ bối cảnh, phục trang, hóa trang đến kịch bản và quay phim - các khâu đều được thực hiện kỹ lưỡng khiến Sao tháng Tám trở thành bộ phim đề tài lịch sử Cách mạng đầu tiên được đầu tư công phu và hoành tráng của điện ảnh Việt Nam.

NSƯT Thanh Hiền trong vai cô Mến

Nhân vật trung tâm của Sao tháng Tám là chị Nhu - một cán bộ Cách mạng được cử về hoạt động ở ngoại thành Hà Nội để giác ngộ nhân dân và xây dựng phong trào vào nội thành, chuẩn bị tổng khởi nghĩa giành độc lập. Mỗi nhân vật là biểu trưng cho một tầng lớp tham gia kháng chiến. Từ người phụ nữ bụng mang dạ chửa như chị Nhu (NSND Thanh Tú) một cán bộ Việt Minh cốt cán, những thanh niên trí thức như Kiên (nghệ sĩ Dũng Nhi), người phụ nữ nông dân như cô Mến (NSƯT Thanh Hiền), đến những cụ già đói rách, cùng cực, những đứa trẻ ngây thơ… đều tham gia Cách mạng. Họ kiên cường chống chọi với những tên chỉ điểm như Kiều Trinh (Cố NSND Đức Hoàn), gã mật thám cáo già như Công. Cuộc đấu tranh của những chiến sĩ Cách mạng ở nội và ngoại thành Hà Nội từ tháng 2 đến tháng 8/1945 diễn ra hết sức căng thẳng, từ vận động quần chúng rải truyền đơn, huy động công nhân đình công ở các nhà máy, xí nghiệp đến trực tiếp liên lạc, chống lại Việt gian…

NSND Thanh Tú trong vai Nhu

Hào khí của dân tộc trong mùa thu Cách mạng

Đan xen với những hình ảnh bi thương về nạn đói lịch sử chưa từng thấy trong lịch sử dân tộc là tuyến truyện về khí thế Cách mạng sục sôi, cuộc đấu trí căng thẳng giữa Việt Minh với thực dân Pháp, phát xít Nhật và hệ thống mật thám, chỉ điểm, để làm nên cuộc Tổng khởi nghĩa thành công. Mỗi phận đời trong Sao tháng Tám được khắc họa sinh động với những chi tiết đắt giá về cảnh ngộ, nỗi ám ảnh về cái đói, cái chết, sự giằng xé, đấu tranh nội tâm trong việc lựa chọn giữa tình cảm gia đình, cá nhân với việc hòa mình vào làn sóng đấu tranh….

Với bối cảnh chân thực và tạo hình chỉn chu kỹ lưỡng, phim mang đến cho người xem cảm nhận tự nhiên về một thời điểm đã lùi xa. Bởi vậy, tuy là một bộ phim về đề tài Cách mạng nhưng không hề khô cứng mà khí thế Cách mạng được truyền tải qua các chân dung nhân vật với những cảm xúc nhân văn, mang đến nhiều suy tưởng về tình người, về lý tưởng Cách mạng bên cạnh sự hân hoan trong niềm vui chung của dân tộc.

Sao tháng Tám gồm hai tập: Mùa Xuân báo bão với câu chuyện về nạn đói lịch sử hoành hành; sự đối lập giữa cuộc sống cơ cực của người dân với lối sống xa hoa của những “ông quan,” “bà huyện” thuộc tầng lớp cai trị; sự kiên cường bám trụ, niềm tin và quyết tâm đi theo lý tưởng đấu tranh giải phóng dân tộc của chiến sỹ cách mạng. Phần 2 Mùa Thu hồi sinh kể về làn sóng đấu tranh của các tầng lớp nhân dân dưới sự lãnh đạo của Việt Minh, làm nên mùa Thu Cách mạng.

Những dòng chữ chạy trên màn hình trong những phút đầu của tập 1 đã khái quát bối cảnh câu chuyện: “Năm 1940, phát xít Nhật chiếm đóng các thuộc địa Pháp trên bán đảo Đông Đương, nhân dân Việt Nam bị thêm một tầng áp bức bóc lột nữa. Năm 1945, khi Hồng quân Liên Xô chiến thắng phát xít thì ở Việt Nam, Việt Minh đã trở thành lực lượng hùng hậu nắm vững thời cơ tự chủ, tự lực, tiến hành tổng khởi nghĩa giành chính quyền từ tay phát xít Nhật”. Trước bối cảnh lịch sử vĩ đại đó, những người làm phim Sao Tháng Tám chỉ mong muốn thể hiện một số khía cạnh của tình hình xã hội có liên quan đến các nhân vật trong phim, hoạt động trong một phạm vi nhỏ ở nội, ngoại thành Hà Nội từ tháng 2 tới tháng 8/1945.

Trên thực tế, Sao tháng Tám đã vượt ngoài kỳ vọng của cố đạo diễn- NSND Trần Đắc và đoàn làm phim. Từ câu chuyện ở một phạm vi nhỏ, địa phương cụ thể, tác phẩm kinh điển của điện ảnh Việt Nam đã gợi ra bức tranh chung về đời sống xã hội, không khí đấu tranh Cách mạng của cả dân tộc trong thời kỳ lịch sử. Bộ phim có những khuôn hình giàu sức gợi khiến hiện thực dường như luôn chứa đựng một “cơn bão”. Các nhân vật đại diện cho những giai cấp, tầng lớp trong xã hội cùng hòa chung vào bầu không khí cách mạng sục sôi. Khi thời cơ tới, cả dân tộc vùng lên lật đổ thực dân, phát xít, tay sai. Phim có nhiều tình huống kịch tính được móc nối chặt chẽ, mạch truyện lớp lang, nhịp nhàng, giúp người xem không bị hẫng trong những bước chuyển.

Bộ phim khắc họa bức tranh về cuộc sống lầm than của dân ta trên nền bối cảnh một xã hội loạn lạc

Không chỉ giàu chất liệu hiện thực, Sao tháng Tám còn giàu tính nghệ thuật nhờ diễn xuất ấn tượng của các diễn viên: Trần Phương, Đức Hoàn, Thanh Tú, Dũng Nhi, Thanh Hiền… tất cả hòa điệu nhịp nhàng giữa các vai chính “nặng ký,” đa tính cách với những vai phụ ít “đất diễn” hơn. Bộ phim để lại nhiều ấn tượng khó quên, trong đó đáng nhớ nhất là những khoảnh khắc thăng hoa của các diễn viên. Đó là diễn viên Dũng Nhi trong vai Kiên trước lúc trút hơi thở cuối cùng, hướng ánh mắt về người chị gái Kiều Trinh. Trong khi Kiên là một thanh niên trí thức yêu nước, sớm hòa mình vào phong trào để đòi lại độc lập, tự do cho dân tộc thì Kiều Trinh lại thuộc thành phần Việt gian, kẻ chỉ điểm cho thực dân Pháp, phát xít Nhật truy đuổi lực lượng cách mạng. Ánh mắt Kiên khi ấy dồn nén nhiều thứ cảm xúc, vừa xót xa, đau đớn cho tình chị em, tuyệt vọng cho thế đối đầu giữa anh và chị gái - người đã gián tiếp khiến quân Nhật nổ súng bắn vào anh, vừa căm phẫn trước kẻ chỉ điểm giúp kẻ thù cướp nước tàn sát đồng bào.

Trong các tuyến nhân vật, vai Nhu của NSƯT Thanh Tú gây ấn tượng hơn cả bởi sự linh hoạt trong cả ngoại hình và tính cách của nhân vật đến những diễn biến nội tâm phong phú, phức tạp. Đạo diễn Trần Đắc đã rất công phu trong việc khắc họa chân dung Nhu như một nhân vật điển hình với những phẩm chất cao quý của người chiến sĩ Cộng sản, bên cạnh đó là một người phụ nữ Việt Nam tiêu biểu với lòng nhân hậu, thủy chung, sự nhẫn nại kiên trì vượt qua mọi nghịch cảnh. Bút pháp hiện thực của phim cũng được xây dựng từ những hoàn cảnh điển hình mà nhân vật phải trải qua trên con đường hoạt động Cách mạng. Từ việc gây dựng lòng tin, vận động quần chúng đi theo Cách mạng đến khi đối mặt với kẻ thù, thoát hiểm trong gang tấc và lãnh đạo phong trào khởi nghĩa… Tất cả đều được đặt trong những tình huống điển hình, được đạo diễn dàn dựng chặt chẽ từ không gian, bối cảnh đến không khí, mang đến màu sắc hiện thực cho bộ phim.

Không chỉ hóa thân nhuần nhuyễn trong nhiều kiểu người để dễ hoạt động, diễn xuất tâm lý của NSND Thanh Tú cũng để lại nhiều ấn tượng. Đặc biệt, ánh mắt giàu biểu cảm đã góp phần không nhỏ tạo nên hình ảnh Nhu - một chiến sĩ Cách mạng can trường nhưng cũng là một người phụ nữ nhân hậu. Khi rực lửa căm hờn nghe tin chồng bị quân địch sát hại, lúc lại nén nỗi đau vào trong với ánh mắt cương nghị, thể hiện ý chí và niềm tin sắt đá khi làm nhiệm vụ Cách mạng - ánh mắt “biết nói” của bà đã góp phần làm nên những nét tính cách rất đặc sắc của nhân vật Nhu. Với vai diễn này bà đã đoạt giải Nữ diễn viên chính xuất sắc tại Liên hoan phim Việt Nam lần thứ IV.

Âm nhạc cũng là điểm nhấn đặc biệt trong phim. Bộ phim sử dụng những khúc tráng ca cách mạng của nhạc sĩ Văn Cao, Nguyễn Đình Thi cùng giai điệu Quốc tế ca đã làm sống dậy không khí cách mạng sục sôi của mùa Thu lịch sử 1945. Bộ phim khép lại với hình ảnh những đoàn người cầm cờ đỏ sao vàng, ca vang trên đường phố Thủ đô. Các nhân vật chị Nhu, chị Mến hân hoan hòa cùng niềm vui chiến thắng với ánh mắt rạng ngời. Sao tháng Tám đã giành giải Bông sen Vàng tại Liên hoan phim Việt Nam lần thứ tư (năm 1977).