Sáp nhập các đơn vị hành chính không chỉ là một bước đi nhằm tinh gọn bộ máy quản lý, mà còn mở ra những cơ hội lớn để thúc đẩy sự phát triển văn hóa bền vững. Khi ranh giới hành chính được sắp xếp lại, nguồn lực đầu tư cho văn hóa – nghệ thuật có thể được tối ưu hóa, tạo điều kiện xây dựng những trung tâm văn hóa quy mô hơn, nâng cao chất lượng bảo tồn di sản, và khuyến khích giao thoa văn hóa giữa các địa phương. Nếu được thực hiện đúng hướng, đây không chỉ là bài toán quản lý, mà còn là động lực để văn hóa Việt Nam phát triển mạnh mẽ trong thời kỳ hội nhập.

Rước nước thiêng ở lễ hội Tràng An - Ảnh: Ninh Mạnh Thắng

Bảo tồn và phát huy bản sắc văn hóa địa phương

Khi một vùng đất đổi thay, khi tên gọi của một làng, một huyện dần lui vào ký ức, điều gì sẽ còn lại? Văn hóa không phải là những thứ có thể cân đo đong đếm, mà là hơi thở của mỗi miền quê, là những phong tục, tập quán, là những câu chuyện được kể từ thế hệ này sang thế hệ khác. Việc sáp nhập các đơn vị hành chính, về bản chất, là một sự tái cấu trúc để phát triển hiệu quả hơn, nhưng sâu bên trong, đó cũng là một thử thách lớn: làm sao để những nét riêng không bị hòa loãng, làm sao để những lễ hội, những ngôi đình cổ, những làn điệu dân ca không trở thành ký ức xa xăm?

Một ngôi làng nhỏ từng tổ chức hội làng tưng bừng mỗi năm, nay nhập vào đô thị lớn hơn, liệu hội làng ấy còn không? Một dòng họ từng là niềm tự hào của cả vùng, nay trong địa phận mới, liệu có còn được nhắc đến với niềm kính trọng như xưa? Khi bản đồ thay đổi, liệu những trầm tích văn hóa có còn nguyên vẹn?

Nhưng nếu nhìn theo một hướng khác, sáp nhập không phải là dấu chấm hết, mà có thể là một cơ hội. Khi các vùng đất được quy hoạch bài bản hơn, nguồn lực được tập trung tốt hơn, thì bảo tồn văn hóa cũng có thể bước sang một trang mới. Những di sản từng bị bỏ quên có thể được đầu tư để phát triển thành điểm đến văn hóa, những nghệ nhân từng chỉ truyền dạy trong phạm vi làng xóm nay có thể chia sẻ tài năng trên một sân khấu rộng lớn hơn. Nếu có chính sách đúng đắn, nếu có sự chung tay của cộng đồng, thì sáp nhập không làm mất đi bản sắc, mà sẽ mở rộng không gian để bản sắc ấy tỏa sáng.

Văn hóa không mất đi khi ranh giới hành chính thay đổi, nhưng nó sẽ mất đi nếu con người quên đi trách nhiệm gìn giữ nó. Và vì thế, giữa những đổi thay, vẫn cần những bàn tay giữ lấy những giá trị xưa, vẫn cần những người kể lại câu chuyện cũ, để dù tên làng có đổi, hồn quê vẫn còn nguyên.

Giá trị văn hóa đặc trưng của từng địa phương

Khi ranh giới hành chính thay đổi, khi những cái tên thân thuộc của làng, xã dần lùi về trong ký ức, làm thế nào để những giá trị văn hóa đặc trưng không bị cuốn theo dòng chảy của sự sáp nhập? Văn hóa không đơn thuần là những công trình vật chất, mà còn là những câu chuyện, phong tục, tín ngưỡng đã bồi đắp qua bao thế hệ. Nó không thể chỉ được lưu giữ bằng những dòng chữ trong báo cáo hay những con số trong kế hoạch phát triển. Văn hóa chỉ sống khi con người còn gìn giữ nó trong đời sống hằng ngày, khi mỗi lễ hội vẫn còn người tham dự, khi mỗi làn điệu dân ca vẫn có người cất lên, khi mỗi ngôi đình, ngôi chùa vẫn còn dấu chân những người thành tâm tìm về.

Vậy làm thế nào để những bản sắc ấy không bị mờ nhạt khi một địa phương nhỏ bé nay trở thành một phần của một thực thể hành chính lớn hơn? Đầu tiên, đó là trách nhiệm của chính quyền trong việc xây dựng chính sách bảo tồn phù hợp, đảm bảo mỗi giá trị văn hóa không chỉ được nhìn nhận như một di sản quá khứ mà còn là một phần không thể tách rời của tương lai. Cần có những cơ chế để ghi nhận, lưu trữ và phát huy các di sản văn hóa phi vật thể, từ những làng nghề truyền thống cho đến những nét đẹp trong sinh hoạt cộng đồng. Cần có sự đầu tư đúng mức để các thiết chế văn hóa địa phương không bị xóa nhòa, mà được tôn vinh trong một bức tranh chung lớn hơn.

Nhưng trên hết, văn hóa không thể chỉ được bảo tồn từ những quyết định hành chính. Nó cần được nuôi dưỡng bởi chính những con người đang sống với nó mỗi ngày. Khi một địa phương sáp nhập, điều quan trọng không phải là giữ nguyên mọi thứ như cũ, mà là tạo ra không gian để văn hóa địa phương có thể thích nghi, phát triển trong bối cảnh mới. Những lớp học truyền dạy nghệ thuật dân gian cần tiếp tục được tổ chức, những không gian sáng tạo văn hóa cần được mở rộng, để mỗi thế hệ trẻ có thể tiếp cận di sản cha ông không chỉ như một thứ gì đó để hoài niệm, mà là một phần của chính bản sắc mình.

Và cuối cùng, văn hóa chỉ thực sự trường tồn khi nó được trao truyền, khi người ta còn thấy tự hào về nơi mình sinh ra, khi những câu chuyện về quê hương không chỉ dừng lại trong quá khứ mà còn tiếp tục được viết tiếp trong hiện tại. Sáp nhập có thể thay đổi địa giới, thay đổi cơ chế quản lý, nhưng nếu mỗi người vẫn còn gìn giữ những giá trị gốc rễ, nếu mỗi làn điệu dân ca vẫn còn được hát, mỗi lễ hội vẫn còn được tổ chức, thì bản sắc địa phương sẽ không bao giờ bị mất đi, mà sẽ trở thành những mảnh ghép đẹp đẽ trong bức tranh văn hóa chung của dân tộc.

Nâng cao hiệu quả quản lý và phát triển các thiết chế văn hóa

Có những đổi thay không chỉ là sự xáo trộn mà còn là cánh cửa mở ra những chân trời mới. Việc sáp nhập các đơn vị hành chính, nếu nhìn từ góc độ văn hóa, không chỉ đơn thuần là việc sắp xếp lại bản đồ địa giới, mà còn là cơ hội để sắp đặt lại những thiết chế văn hóa một cách hiệu quả hơn, mạnh mẽ hơn. Một nhà văn hóa trước đây bị bỏ quên nay có thể trở thành trung tâm sinh hoạt chung cho một địa phương rộng lớn hơn. Một thư viện nhỏ từng lặng lẽ trong góc phố nay có thể nhận được nguồn lực để mở rộng, để trở thành nơi nuôi dưỡng tri thức cho nhiều thế hệ.

Khi các địa phương hợp nhất, những nguồn lực phân tán trước đây sẽ được tập trung, cho phép quy hoạch lại hệ thống bảo tàng, nhà hát, trung tâm sáng tạo văn hóa một cách bài bản hơn. Thay vì mỗi huyện có một trung tâm văn hóa nhỏ lẻ, thiếu kinh phí để hoạt động hiệu quả, thì nay có thể hình thành những tổ hợp văn hóa quy mô hơn, nơi văn nghệ sĩ có không gian để sáng tác, nơi người dân có điều kiện tiếp cận những hoạt động chất lượng cao. Một vùng đất mới có thể thu hút thêm nguồn đầu tư, giúp khơi dậy tiềm năng của những di sản từng bị lãng quên, giúp các loại hình nghệ thuật dân gian không chỉ tồn tại trong sách vở mà thực sự sống trong đời sống đương đại.

Nhưng quan trọng hơn hết, sáp nhập không chỉ là câu chuyện của những công trình, mà còn là sự thay đổi trong tư duy quản lý. Khi bộ máy hành chính được tinh gọn, khi các chính sách được thực thi đồng bộ hơn, thì việc bảo tồn và phát triển văn hóa cũng sẽ tránh được tình trạng chồng chéo, manh mún. Những địa phương nhỏ lẻ trước đây có thể không đủ tiếng nói để bảo vệ di sản của mình, nhưng khi trở thành một phần của một đơn vị hành chính lớn hơn, những giá trị ấy có thể nhận được sự quan tâm đúng mức, có thể trở thành niềm tự hào chung thay vì chỉ là ký ức riêng của một cộng đồng nhỏ bé.

Mọi sự thay đổi đều mang theo những thử thách, nhưng nếu biết tận dụng, biết đặt văn hóa vào trung tâm của sự phát triển, thì sáp nhập không chỉ là bài toán hành chính, mà còn là cơ hội để xây dựng những thiết chế văn hóa vững mạnh hơn, nơi ký ức và sáng tạo cùng song hành, nơi di sản không chỉ được bảo tồn mà còn tiếp tục viết nên những trang mới rực rỡ hơn.

Tối ưu hóa nguồn lực đầu tư cho văn hóa, nghệ thuật

Có những thay đổi ban đầu tưởng chừng như xáo trộn, nhưng nếu biết tận dụng đúng cách, đó có thể là cơ hội để văn hóa và nghệ thuật có một sức sống mạnh mẽ hơn. Sáp nhập đơn vị hành chính không chỉ là bài toán tinh gọn bộ máy quản lý, mà còn mở ra khả năng tối ưu hóa nguồn lực đầu tư, để mỗi công trình văn hóa không còn đơn độc giữa những khó khăn về ngân sách, để mỗi di sản không còn bị bỏ quên vì sự phân tán trong quy hoạch.

Thay vì đầu tư dàn trải vào nhiều thiết chế nhỏ lẻ, manh mún, việc sáp nhập tạo điều kiện để các địa phương quy hoạch lại hệ thống trung tâm văn hóa một cách bài bản và hiệu quả hơn. Một đơn vị hành chính mới, sau khi được mở rộng từ nhiều đơn vị hành chính cũ, có thể không cần quá nhiều nhà văn hóa nhỏ, mà có thể tập trung nguồn lực xây dựng một trung tâm văn hóa hiện đại, đầy đủ chức năng, trở thành nơi giao thoa giữa các sắc thái văn hóa địa phương. Không còn tình trạng mỗi nơi có một rạp chiếu phim cũ kỹ, một thư viện xuống cấp, một nhà hát thiếu vắng khán giả – mà thay vào đó là những không gian sáng tạo đủ sức hấp dẫn người dân, đặc biệt là thế hệ trẻ, để họ không quay lưng với văn hóa truyền thống mà tìm thấy chính mình trong những di sản ấy.

Với di sản văn hóa, sáp nhập cũng có thể giúp nguồn lực bảo tồn được sử dụng hợp lý hơn. Những di tích trước đây có thể bị chia cắt bởi ranh giới hành chính, nay được quy về chung một đơn vị quản lý, giúp công tác bảo tồn mang tính đồng bộ và có chiến lược dài hạn hơn. Không còn cảnh một làng nghề truyền thống bị lãng quên chỉ vì nằm ở ranh giới giữa hai huyện, không còn những di sản chung của nhiều địa phương bị quản lý chồng chéo mà không được đầu tư xứng đáng. Khi nguồn lực được tập trung, khi chính sách được thống nhất, mỗi di tích, mỗi làng nghề, mỗi nét đẹp văn hóa sẽ có cơ hội được bảo vệ và phát triển một cách bài bản hơn.

Nhưng quan trọng hơn cả, tối ưu hóa nguồn lực không chỉ là việc xây dựng những công trình đồ sộ, mà còn là đầu tư vào con người – những người sẽ tiếp tục sáng tạo và gìn giữ văn hóa. Khi các địa phương hợp nhất, việc quy hoạch lại đội ngũ cán bộ văn hóa cũng cần được thực hiện theo hướng tinh gọn nhưng hiệu quả hơn, tạo điều kiện cho những người thực sự tâm huyết có thể phát huy hết khả năng của mình. Sẽ không còn những đơn vị hoạt động rời rạc, mà thay vào đó là một hệ thống gắn kết, nơi mỗi người đều có cơ hội đóng góp vào sự phát triển chung.

Sáp nhập, nếu được thực hiện một cách có chiến lược, không chỉ là thay đổi trên bản đồ hành chính, mà có thể trở thành đòn bẩy để văn hóa và nghệ thuật phát triển mạnh mẽ hơn. Khi nguồn lực được sử dụng đúng chỗ, khi di sản được bảo tồn với tầm nhìn dài hạn, khi những trung tâm văn hóa thực sự trở thành trái tim của đời sống cộng đồng, thì đó sẽ không còn là nỗi lo mất mát, mà là niềm hy vọng về một nền văn hóa giàu bản sắc nhưng cũng đầy sức sống trong thời đại mới.

Hướng đến quá trình sáp nhập hành chính tạo điều kiện phát triển bền vững văn hóa địa phương

Khi một địa phương đổi thay, khi những tên gọi vốn đã quen thuộc dần nhường chỗ cho một thực thể hành chính mới, câu hỏi không chỉ là sáp nhập thế nào cho gọn, mà quan trọng hơn, làm sao để không đánh mất những giá trị đã được hun đúc qua nhiều thế hệ. Một chính sách đúng đắn không thể chỉ dừng lại ở những con số, mà phải thấu hiểu sâu sắc đời sống văn hóa và tinh thần của cộng đồng, để quá trình sáp nhập không làm phai mờ bản sắc, mà trở thành bệ phóng cho sự phát triển bền vững của văn hóa địa phương.

Cần có một chiến lược dài hạn, trong đó văn hóa phải được đặt ở vị trí trung tâm của quá trình sáp nhập. Không thể để câu chuyện tái cơ cấu chỉ xoay quanh việc tinh gọn bộ máy, mà quên mất những ngôi đình cổ, những lễ hội truyền thống, những làn điệu dân ca vốn là hồn cốt của một vùng đất. Chính sách phải đảm bảo rằng mỗi di sản văn hóa, dù nằm ở một xã cũ hay một làng nhỏ, đều được ghi nhận và bảo vệ, để không một giá trị nào bị rơi vào quên lãng chỉ vì những thay đổi hành chính.

Quan trọng hơn, cần có cơ chế hỗ trợ để các thiết chế văn hóa không chỉ được duy trì mà còn phát triển mạnh mẽ hơn. Khi sáp nhập, các trung tâm văn hóa, nhà hát, bảo tàng địa phương cần được nâng cấp, không chỉ là những địa điểm bảo tồn mà còn trở thành không gian sáng tạo, nơi kết nối cộng đồng, nơi những thế hệ mới có thể tiếp tục gìn giữ và phát huy những giá trị văn hóa cha ông. Nếu không có một chính sách đầu tư bài bản, nguy cơ mai một văn hóa sẽ là điều khó tránh khỏi.

Song song với đó, việc đào tạo và bồi dưỡng đội ngũ cán bộ văn hóa cũng cần được đặt ra. Khi hệ thống hành chính thay đổi, không thể để những người am hiểu về văn hóa địa phương bị gạt ra ngoài cuộc. Cần có chính sách để họ tiếp tục đóng góp, để kinh nghiệm và sự gắn bó của họ với vùng đất không bị lãng phí. Một nền văn hóa không thể vững bền nếu thiếu đi những con người thực sự hiểu và trân quý nó.

Và quan trọng nhất, chính sách không thể chỉ đến từ chính quyền, mà phải có sự tham gia của chính người dân – những người đang sống và thở cùng văn hóa mỗi ngày. Cần có cơ chế để cộng đồng được đóng góp ý kiến, để họ thấy mình là một phần của sự thay đổi, chứ không phải chỉ là những người đứng bên lề quan sát. Nếu người dân không được lắng nghe, không được tạo điều kiện để tiếp tục gìn giữ và phát huy di sản của mình, thì dù có bao nhiêu chính sách cũng sẽ không thể đi vào thực tiễn.

Một chính sách đúng không phải là chính sách chỉ đảm bảo sự gọn gàng trên bản đồ hành chính, mà là chính sách giúp mỗi vùng đất tiếp tục có hồn, mỗi câu chuyện tiếp tục được kể, mỗi giá trị văn hóa tiếp tục lan tỏa. Khi đó, sáp nhập không còn là nỗi lo mất mát, mà trở thành cơ hội để văn hóa địa phương bước vào một thời kỳ phát triển mạnh mẽ và bền vững hơn bao giờ hết.

PGS, TS Bùi Hoài Sơn

Ủy ban Văn hóa và Xã hội của Quốc hội