Trên dãy Trường Sơn hùng vĩ, mỗi dịp Xuân về, đồng bào Cơ Tu ở Quảng Nam lại náo nức chuẩn bị cho hội “Tà moòi” – một phong tục truyền thống độc đáo và giàu ý nghĩa nhân văn. Đây không chỉ là dịp để thăm hỏi, gắn kết tình cảm giữa các gia đình mà còn là cầu nối gắn bó cộng đồng, lưu giữ những giá trị tinh thần quý báu đã được truyền qua nhiều thế hệ.

Hội làng ở vùng cao

Nét đẹp văn hóa giữa đại ngàn Trường Sơn

Sống giữa thiên nhiên khắc nghiệt nhưng hùng vĩ của dãy Trường Sơn, người Cơ Tu vẫn bảo tồn được những nét văn hóa đậm đà bản sắc dân tộc. Bên cạnh các lễ hội như mừng lúa mới, cưới hỏi, dựng gươl, lập làng, tục “Tà Moòi” (hay còn gọi là “Trzáo”, “R’záo” tùy từng địa phương) được duy trì như một nét đẹp không thể thiếu mỗi khi Tết đến Xuân về. Theo già làng Y Kông, (99 tuổi, trú tại thôn Tống Coói, xã Ba, huyện Đông Giang), tục này không phải là nghi lễ mang tính mê tín hay lãng phí, mà chính là cách người Cơ Tu giữ gìn tình thân, tạo nên sự gắn bó bền chặt giữa nhà trai và nhà gái, cũng như giữa các thành viên trong cộng đồng.

Tục “Tà moòi” xuất phát từ nhu cầu thăm hỏi và kết nối. Với người Cơ Tu, việc con gái đi lấy chồng xa là điều thường thấy. Vì vậy, mỗi dịp Xuân về, cha mẹ và anh em bên nhà gái thường tổ chức những chuyến thăm đến nhà con gái làm dâu. Không chỉ là dịp đoàn tụ gia đình, “Tà moòi” còn là cơ hội để hai bên thông gia củng cố tình cảm, chia sẻ những câu chuyện vui buồn của một năm đã qua.

Chuẩn bị chu đáo cho ngày hội “Tà moòi”

Theo phong tục truyền thống, trước khi bắt đầu chuyến thăm, gia đình nhà gái sẽ chuẩn bị những món quà để mang đến tặng nhà trai. Quà có thể là ché rượu cần, nếp xôi, thổ cẩm hay các món ăn đặc sản như cá suối, thịt gà, thịt vịt. Tất cả được gói gọn trong những chiếc gùi nhỏ – loại gùi mà người Cơ Tu gọi là “Khách Tà moòi”. Những món quà này không chỉ thể hiện sự trân trọng mà còn mang ý nghĩa tượng trưng cho tình cảm của nhà gái dành cho gia đình con rể.

“Phái đoàn” nhà gái đến thăm nhà trai trong tục Tà moòi

Theo tìm hiểu của chúng tôi, để chuẩn bị cho cuộc viếng thăm này, nhiều ngày trước, gia đình nhà gái (nhà có con gái lấy chồng xa)  đã họp bàn với các thành viên trong gia đình, dòng tộc, nhằm chuẩn bị đầy đủ các vật dụng như: Ză zắ, gạo nếp rang, bánh cuốt, cơm lam, gà, vịt, tấm dồ, tấm tút... Điều tối kỵ trong lễ vật đem tặng cho nhà trai là nhà gái Cơ Tu không được đem các con vật 4 chân, mà chỉ đem tặng các con vật 2 chân và không được tặng thanh la, trống chiêng... vì như thế là xúc phạm đến nhà trai.

Già làng Bh’riu Pố, (75 tuổi, trú tại thôn ARớh, xã Lăng, huyện Tây Giang), kể lại rằng, xưa kia, khi giao thông, liên lạc còn khó khăn, việc đi lại, thông tin giữa các làng xa xôi không dễ dàng. Tục “Tà moòi” chính là cách người xưa “thiết kế” để cha mẹ, anh chị em bên nhà gái có thể đến thăm con gái và sui gia. Có những chuyến đi kéo dài nhiều ngày, có khi cả bên kia biên giới thuộc nước bạn Lào – nơi một số người Cơ Tu sinh sống. Ngày nay, dù cuộc sống đã đổi thay, phong tục này vẫn được giữ nguyên giá trị.

Những khoảnh khắc ấm áp tại nhà trai

Khi đoàn nhà gái đến, họ được nhà trai đón tiếp nồng hậu. Một mâm cơm thịnh soạn với những món ăn truyền thống cùng rượu tà vạt, rượu cần được dọn ra để tiếp đãi. Đây là lúc mọi người quây quần bên nhau, vừa ăn uống vừa trò chuyện. Những câu hát Lý – hình thức hát đối đáp độc đáo của người Cơ Tu – vang lên, kể về một năm làm ăn, nương rẫy, hay chia sẻ những lời khuyên bảo con cháu, người thân thực hiện tốt chủ trương, đường lối, chính sách, pháp luật của Đảng và Nhà nước. Hát Lý không chỉ là cách giao tiếp mà còn là phương tiện để bày tỏ tình cảm, sự gắn bó giữa hai bên gia đình.

Các sơn nữ Cơ Tu thường mang gùi “Khách Tà moòi” làm tăng phần duyên dáng

Khi màn đêm buông xuống, không khí trong nhà càng thêm ấm áp. Dưới ánh lửa bập bùng, mọi người lại tiếp tục hát Lý, uống rượu, kể chuyện. Đêm càng khuya, tiếng hát càng trầm ấm, mang theo hơi thở của rừng núi. Lời hát Lý đối đáp khéo léo khiến mọi người thêm gần gũi, xua tan cái lạnh của mùa Xuân trên Trường Sơn.

Đến canh ba, khi tiếng gà đầu tiên cất lên báo hiệu một ngày mới, cũng là lúc cuộc vui tạm khép lại. Nhà gái lưu luyến chia tay, con gái tiễn cha mẹ, anh chị em ra tận đầu làng. Ai nấy đều mong chờ một mùa hội “Tà moòi” tiếp theo, với những niềm vui mới, tình thân lại thêm thắt chặt.

Giá trị văn hóa vượt thời gian

Già làng Bríu Pố chia sẻ rằng: “Tà moòi” không chỉ là dịp để thắt chặt tình cảm gia đình mà còn củng cố sự gắn kết giữa các bản làng. Đây là một phong tục mang ý nghĩa nhân văn sâu sắc, góp phần duy trì sự đoàn kết trong cộng đồng người Cơ Tu. Ông Palăng Bưng, Phó Trưởng phòng Văn hóa Thông tin huyện Tây Giang, nhấn mạnh rằng, tục “Tà moòi” là di sản văn hóa quý báu, cần được bảo tồn và truyền lại cho thế hệ sau. Để làm được điều đó, huyện đã thành lập các ban chỉ đạo, tập trung sưu tầm và lưu giữ những nét đẹp truyền thống, đồng thời tổ chức truyền dạy cho giới trẻ.

Các món ngon truyền thống của người Cơ Tu trong tục Tà moòi

Trong thời đại ngày nay, dẫu đường sá lưu thông thuận tiện cũng như thông tin liên lạc được kết nối nhưng tập tục “Tà moòi” vẫn giữ nguyên giá trị. Đây không chỉ là sợi dây gắn kết các thế hệ mà còn nhắc nhở người Cơ Tu về cội nguồn, tình thân và trách nhiệm cộng đồng. Ở phương diện khác, nó còn là minh chứng sống động cho sức mạnh văn hóa bản địa, giúp chống lại sự mai một trong guồng quay hiện đại hóa. Phong tục này không chỉ là niềm tự hào mà còn là bài học về cách gìn giữ bản sắc dân tộc, góp phần làm phong phú thêm bức tranh văn hóa Việt Nam.

Bài và ảnh: TIÊN SA

Nguồn: Tạp chí VHNT số 594, tháng 1-2025