Người dân sống ven đầm Thị Nại thuộc huyện Tuy Phước và thánh phố Quy Nhơn mùa này thường đi vớt rong câu mang về phơi khô và chế biến thành món chè “xa xa” rất ngon và mát. Ngày xưa, người dân duyên hải miền Trung quan niệm xa xa là món ăn đăc sản của vùng nước lợ (ven biển). Vì vậy, có câu ca dao của người con gái đất võ Bình Định hát trêu chàng trai xứ khác rằng: 

Xa xa ít vốn nhiều lời; 

Anh về bỏ vợ lấy người xa xa ... 

Xa xa (có nơi còn gọi là xu xa), ăn xa xa vừa no bụng lại vừa giải được thân nhiệt. Xa xa được chế biến từ rong biên gọi là rong câu, đây là loài tảo sinh trưởng ở các vùng nước giao lưu giữa mặn và ngọt, người dân vùng duyên hải gọi là nước lợ. Xa xa có nhiều tại các vùng “ngã tư”’ ở Quy Nhơn, Bình Định. Khu vực “ngã tư” nhận nước mặn từ biển lên và nước ngọt từ các nhánh của sông Côn, sông Hà Thanh đổ xuống. Vùng “ngã tư” là khu vực nước mặn lợ rất thích hợp cho loài tảo  rong câu phát triển. 

Từ một bụi tảo rong câu nhỏ, chỉ trong vài ba tháng nó có thể mọc lan tràn cả một vùng. Rong câu mọc trải dài trên mặt sông màu nâu nâu. Khi thủy triều xuống thì rong câu nằm bẹp xuống mặt bùn. Vào mùa nắng, khi rong câu đã đủ già người dân Bình Định mới đi thu hoạch về làm sạch và phơi khô. Từng bánh rong câu khô sau đó được phơi tiếp trên các nong tre. Rong câu thô để lâu không bị mốc. Những ngày giáp hạt hoặc bận bịu công việc, người dân đất võ thường nấu cháo rong câu. 

Cháo rong câu nấu với ít gạo, khoai lang khi chín sẽ sền sệt và quánh dẻo. Khi ăn cháo rong câu, chỉ cần cho thêm ít đường hoặc muối hầm là có thể no lòng. Rong câu làm gỏi trộn rau sống ăn giòn thơm và dễ tiêu. Người dân Bỉnh Định cho rằng, ăn rong câu thường xuyên sẽ không bị bướu cổ. Còn món gỏi rong câu lại được chế biến bằng cách ngâm rong câu qua nước mưa, hoặc nước vo gạo, cho thêm vài miếng chanh xắt lát, sợi rong câu sẽ trở nên trắng và mềm. Dùng thịt bao tử heo luộc chín, thái mỏng, húng quế, húng tàu, xắt  nhỏ. Tất cả trộn đều, thêm gia vị, mắm, ớt, tỏi, bột ngọt... khi ăn sẽ cảm nhận sự ngon lạ, như có cả mùi sơn hào hải vị trong đầu lưỡi...

Ngoài các món trên, rong câu còn được chế biến thành chè xa xa. Có thể nói đây là tinh hoa của rong câu. Muốn có một bát chè xa xa thơm mát, người chế biến phải qua mấy công đoạn như chọn những sợi rong câu mập và trắng. Sau đó, ngâm nước mưa hoặc nước vo gạo vài ba hôm để tẩy bớt màu vàng và mùi rong. Tiếp theo, nấu trên bếp cho đến khi những sợi rong tan thành nước sền sệt. Khi nấu không được già lửa, rong câu sẽ bị cháy vàng, sít nồi. 

Khi rong đã chín nhừ, người ta cho vào một ít phèn chua khuấy đều và đem lọc trên vải, vải thưa quá thì xa xa còn lộm cộm vì những sợi rong chưa tan hết; ngược lại, nếu vải dày quá thì rong câu lâu xuống. Xa xa ăn với đường thắng thành nước mới đúng cách. Đường thắng vừa tới thì vắt một ít chanh vào nồi để khỏi lại đường. Sau đó cho thêm ít bột gừng tạo mùi thơm. Ăn một chén xa xa ta sẽ cảm nhận hương vị ngọt mát tận tim gan...

Bài và ảnh: NGUYỄN TẤN TUẤN

Nguồn: Tạp chí VHNT số 594, tháng 1-2025