Rắn trong dòng chảy văn hóa Việt Nam

Tuy không phải biểu tượng được sử dụng phổ biến trong văn hóa truyền thống, nhưng không thể phủ nhận, sự xuất hiện của hình tượng rắn càng góp thêm nhiều ý nghĩa phong phú cho kho tàng văn hóa nước nhà.

Hình tượng rắn Naga che cho Đức Phật thể hiện trên pho tượng tại chùa Từ Đàm (Huế) - Ảnh: Lê Bích

Truy nguyên dáng hình loài rắn

Không như con giáp ở vị trí đằng trước, sự xuất hiện của rắn trong mỹ thuật từ truyền thống đến hiện đại vốn không phổ biến, theo ghi nhận của họa sĩ Lê Thiết Cương. Họa sĩ nói thêm, tìm kiếm những cái tên tiêu biểu thể hiện hình tượng rắn trong hội họa hiện đại, có lẽ nổi bật nhất chỉ có cố họa sĩ Nguyễn Tư Nghiêm. Bởi ít xuất hiện, nên rắn không có đặc trưng về tạo hình trong mỹ thuật truyền thống. Trong khi đó, rồng là hình tượng xuất hiện tương đối phổ biến trong văn hóa của nhiều cộng đồng dân tộc ở nước ta. Hơn thế, rồng trở thành loài vật gắn chặt với uy quyền của nhà vua, nên được đưa vào trong điển chế của triều đình phong kiến.

Thế nhưng, để rồng được định hình với những tạo hình riêng biệt gắn với từng thời đại, từng cộng đồng, loài vật này đã phải trải qua một quá trình biến đổi lâu dài trong lịch sử. Mà sớm hơn là biến đổi từ loài rắn, cho tới giao long. Rồng là loài vật xuất hiện trong truyền thuyết, trong giai thoại, không giống như loài rắn có thể bắt gặp trong môi trường tự nhiên. Dĩ nhiên, tạo hình của rồng cũng phải được cấu thành bởi những hình ảnh được người xưa tiếp thu từ thế giới tự nhiên. Rồng tụ hội các đặc điểm được cho là đẹp nhất của 9 con vật có thật như: đầu lạc đà, sừng hươu, tai bò, mũi và bờm sư tử, chân hổ, móng vuốt đại bàng, đuôi gà trống, và đặc biệt là thân dài, uốn cong như rắn. Tùy thuộc vào tư duy thẩm mỹ của từng giai đoạn, từng cộng đồng thụ hưởng văn hóa, các hình tượng rồng được xây dựng có đôi chút khác biệt nhau. Song, nhìn chung, xuyên suốt trong lịch sử, loài vật thiêng này đều mang dáng dấp thuôn, dài giống rắn. TS Chu Xuân Giao, Viện Nghiên cứu Văn hóa (Viện Hàn lâm Khoa học Xã hội Việt Nam) chỉ ra, dưới triều đại Lý, Trần, hình tượng rồng mang nhiều nét tương đồng với hình tượng rắn thần Naga trong Phật giáo Tiểu thừa ở nhiều quốc gia khu vực Đông Nam Á, đặc biệt là thể hiện ở phần đầu.

Trong nghiên cứu của TS Võ Thị Hoàng Lan, Viện Văn hóa Nghệ thuật quốc gia Việt Nam đã dẫn từ thần tích trại Thủ Lệ, cho hay, Linh Lang Đại vương - vị thần được thờ phụng ở Trấn Tây Kinh thành Thăng Long, đền Voi Phục, vốn là con trai Long thần ở Hồ Tây, giáng trần lần thứ nhất vào năm 1054, thác sinh làm con trai của Hạo Nương - vợ Vua Lý Thánh Tông. Sau khi giúp nước dẹp giặc Tống, hoàng tử đổ bệnh đậu mùa mà qua đời. Sau khi qua đời, ngài hóa thành giao long, rồi trường xuống Hồ Tây mà lặn đi mất. (1)

Hình tượng rắn trên phù điêu chim thần Garuda và rắn thần Naga được phát hiện ở di tích Trà Kiệu (Quảng Nam)
Ảnh: BTLSTPHCM

Rắn về với sự gần gũi trong dân gian

Sau khi rắn chuyển hóa thành rồng, hình tượng rồng bước vào chốn cung đình, còn rắn nguyên mẫu trở về gắn gũi với dân gian. Trong tín ngưỡng thờ Mẫu Tứ phủ của người Việt ở Bắc Bộ, rắn thường xuất hiện thành cặp, với vị trí đầy tôn nghiêm trong không gian điện thờ. Dân gian gọi rắn là Ông Lốt. Theo TS Chu Xuân Giao, điện thờ tùy vào diện tích mà có thể bề thế, đôi khi lại rất khiêm tốn. Nhưng, nhìn chung, Ông Lốt đi cùng với tướng Ngũ Hổ, như tạo cho không gian thờ cúng thêm phần rộng lớn, khoáng đạt. Hình tượng 5 Ông Hổ đại diện cho rừng núi hoang sơ. Còn 2 Ông Lốt đại diện cho trời và sông nước. Điều này khiến ta cảm tưởng không gian thờ tự vốn hữu hạn, bỗng có sự kết nối với các không gian tự nhiên bao la: trời, đất, nước. Trong không gian điện thờ, thường chỉ xuất hiện 2 Ông Lốt với 2 màu xanh lá (gọi Thanh Xà) và trắng (gọi Bạch Xà). Tuy nhiên, có điện thờ lại bày trí 2 Ông Lốt màu trắng, cũng có khi lại có sự xuất hiện của rắn màu vàng trong 2 Ông Lốt. Việc rắn mang màu sắc gì, đôi khi xuất phát ở nhu cầu thẩm mỹ của cộng đồng bảo tồn di sản. Còn trong tranh dân gian Hàng Trống, có bức vẽ 3 Ông Lốt, có bức lại vẽ Ông Lốt mang hình dạng tam đầu cửu vĩ (3 đầu, 9 đuôi). Từ trong Phật giáo, rắn Naga đã là vị thần coi giữ kinh Phật, bảo vệ Phật pháp. Đi vào tín ngưỡng thờ Mẫu bản địa, rắn tiếp tục là vị thần mang sứ mệnh hộ vệ, trông coi thần điện, nên thường được đặt ở ban Công đồng, mà không đi sâu vào hậu cung. 3 đầu cho phép thần nghe thấu tiếng kêu cầu của khắp chúng sinh đến bái yết cửa Mẫu. Điều này đã giúp cho TS Chu Xuân Giao đi đến nhận định, rắn là hiện thân cho sự tỉnh thức, giác ngộ.

Qua những nghiên cứu thú vị về hình tượng rắn, TS Chu Xuân Giao liên hệ đến một giả thuyết cho rằng, đạo Phật đến với chúng ta trước khi vào Trung Quốc. Khảo sát mộ Triệu Hồ - cháu Triệu Đà ở Quảng Châu (tỉnh Quảng Đông, Trung Quốc), ông cho biết, chưa tìm thấy dấu vết Phật giáo xuất hiện ở Trung Quốc vào thời kỳ đó. Mà chủ yếu dấu vết Đạo giáo thể hiện rất rõ, thông qua ngũ sắc thạch (đá 5 màu) và những công cụ luyện đan được tìm thấy trong khai quật khảo cổ.

TS Chu Xuân Giao tiếp nối dòng lịch sử, về với những giai thoại dưới thời Hai Bà Trưng khởi nghĩa. Tương truyền, vào thời điểm đầu công nguyên, nhiều nữ tướng khi tham gia vào nghĩa quân của Hai Bà Trưng đã là phật tử. Tiêu biểu phải kể đến Sư bà Phương Dung. Tên tuổi của bà gắn với chùa Yên Phú (xã Liên Ninh, huyện Thanh Trì, Hà Nội). TS Chu Xuân Giao kể lại truyền thuyết rằng, Sư bà Phương Dung thấy 2 quả trứng, mang về ấp, và rồi nở ra 2 con rắn. 2 người con do bà nuôi dưỡng ấy được gọi là Ông Cộc và Ông Dài. Sau đó, 2 người con ấy theo bà đi đánh trận.

Tranh dân gian Hàng Trống Ông Hoàng cưỡi Lốt do nghệ nhân Lê Đình Nghiên thực hiện Ảnh: Lê Bích

Thiện và ác linh hoạt trong hình tượng rắn

Từ tín ngưỡng thờ Mẫu Tứ phủ và truyền thuyết về Sư bà Phương Dung, có thể thấy mô-típ rắn đi theo, bảo vệ cho con người dường như dễ dàng bắt gặp trong Phật giáo. Không chỉ dừng lại ở Phật giáo, mà dòng chảy văn hóa Ấn Độ đã đưa hình tượng rắn vào văn hóa nước ta thông qua Ấn Độ giáo. Chi tiết này được TS Chu Xuân Giao chia sẻ là do cố GS TS Phan Đăng Nhật có công lao phát hiện ra. Sử thi Ramayana được rút ngắn thành Truyện Dạ Xoa, biên trong tập Lĩnh Nam chích quái. Theo đó, Vua Dạ Xoa (hay Thập Đầu Vương) ở nước Diệu Nghiêm đem quân vây đánh nước Hồ Tôn Tinh, để cướp lấy nàng Bạch Tịnh - vợ của thái tử Vi Tư. Sau đó, thái tử đem quân đi đánh và đòi lại vợ mình về. Vua Dạ Xoa chính là đại diện cho loài rắn trong văn hóa Ấn Độ.

Hình tượng rắn trong văn hóa quả thật đa nghĩa! Thường trực một câu hỏi trong nỗi băn khoăn của hậu thế, rốt cục rắn là loài vật thiện hay ác. Tập tính sinh học của loài rắn trong tự nhiên vốn rất linh hoạt. Nên ta cũng có thể liên tưởng, biểu tượng rắn trong văn hóa truyền thống cũng linh hoạt không kém. Có khi đại diện cho chính nghĩa, có khi lại là hiện thân của phi nghĩa. Lúc thì đem đến cho ta sự gần gũi, song đôi lúc tiềm ẩn vẻ bí hiểm đầy đáng sợ

Tranh dân gian Hàng Trống Bạch Xà do nghệ nhân Lê Đình Nghiên thực hiện
Ảnh: Lê Bích

TS Chu Xuân Giao phát hiện thêm, trong văn hóa của đồng bào Tày, Nùng, dáng dấp của rắn thể hiện qua tên gọi thuồng luồng. Loài vật hung tợn này thường sống ở mỏ nước, đây cũng là nơi đám trẻ con tụ tập nhau vui chơi. Chính bởi vậy, đám trẻ luôn cần phải đề phòng trước sự rình bắt, ăn thịt của loài ác thú này. Để bảo vệ cho sự an nguy của con cái mình, cộng đồng cư dân ở nhiều địa phương có tục thờ cúng thuồng luồng, để xin nó không bắt trẻ con. Nhưng, chính thuồng luồng cũng gắn với nguồn nước. Nó đi đến đâu, nước chảy đến đấy. Bởi vậy, người dân cũng thờ cúng loài này như mong cầu nguồn nước dồi dào đến với quê hương, bản quán mình.

Về chức năng gắn liền với yếu tổ thủy, nghiên cứu nói trên của TS Võ Thị Hoàng Lan cũng chỉ ra, trong sách Hà Nội địa dư (soạn năm 1851) đã đề cập tới việc Linh Lang Đại vương có công trạng làm mưa, chống hạn. Cũng trong thần tích của nhiều làng thờ phụng Linh Lang, có nhắc đến khả năng trị thủy của ngài. Theo đó, ngài “âm phù”, giúp dân hộ đê. (2)

Kế thừa những ý nghĩa giàu giá trị nhân văn, thế hệ những nghệ sĩ hiện nay đang tiếp tục bồi đắp, hoàn thiện hơn nữa cho tạo hình rắn trong nền nghệ thuật hiện đại. Tất nhiên, trên hành trình sáng tạo ấy, không chỉ học hỏi từ chất liệu nội sinh, những người làm nghệ thuật không ngừng tiếp thu có chọn lọc từ chất liệu ngoại lai, để hình tượng rắn thêm sinh động, hấp dẫn thị giác công chúng yêu nghệ thuật.