Không có những màn kỹ xảo hoành tráng, những pha đánh đấm đẹp mắt, những cú rượt đuổi thót tim… phim tài liệu mang trong mình hơi thở cuộc sống. Những câu chuyện, những số phận  trong phim tài liệu đều hướng tới việc đánh thức cộng đồng, đánh thức người xem với  các vấn đề đặt ra.

Poster phim tài liệu Màu cỏ úa

Những câu chuyện “ám ảnh”

Với định hướng đó, ngay từ đầu phim tài liệu cần một chủ đề, câu chuyện, nhân vật thật sự “ám ảnh”. Đó có thể là câu chuyện về cậu bé Thiện Nhân (trong bộ phim Lửa Thiện Nhân) bị mẹ bỏ rơi và bị thú hoang ăn mất một phần cơ thể. Sự yêu thương của gia đình người mẹ nuôi cùng sự trợ giúp của các bác sĩ không biên giới đã mang tới cho cậu bé một cuộc đời mới. Cao hơn nữa một quỹ mang tên  Thiện Nhân và Những người bạn (TN&F) ra đời nhằm giúp cho những đứa trẻ bị khiếm khuyết một phần cơ thể có thể tìm được sự trợ giúp từ tổ chức bác sĩ không biên giới - nơi các em có được một khởi đầu mới mang theo nhiều hy vọng. 

Đó còn là những câu chuyện về các  số phận kỳ lạ. Một người phụ nữ quyết tâm sinh con từ tinh trùng của chồng sau khi anh mất. Một bệnh nhân ung thư dẹp bỏ nỗi đau cá nhân để tìm kiếm vẻ đẹp qua những bức ảnh. Một người cha ngày ngày đối diện với tử thần để mong chắt chiu từng đồng nuôi con ăn học… Chùm ba nhân vật trên đã xuất hiện trong bộ phim tài liệu Đáng sống của đạo diễn Đặng Hồng Giang. Mỗi một người trong số họ đều có những bi kịch riêng nhưng tất cả đã chọn cách sống đẹp, sống có ích đúng như thông điệp chung của phim: Đáng sống

Phim Lửa Thiện Nhân

Tìm lại những bộ phim tài liệu từng gây sốt còn có Chuyến đi cuối cùng của chị Phụng. Một phụ nữ chuyển giới mưu sinh bằng gánh hát lô tô - chuyên đi hát ở các hội chợ. Chuyến lưu diễn mà chị cùng gánh hát xuất hiện trong phim cũng chính là chuyến đi cuối cùng của chị trước khi mất vì căn bệnh thế kỷ. Xa hơn nữa thì có Hà Nội trong mắt ai, Chuyện tử tế của đạo diễn, NSND Trần Văn Thủy - Những bộ phim thu hút không kém các bộ phim truyện.

Gần đây nhất, bộ phim Những đứa trẻ  trong sương  của nữ đạo diễn trẻ người Tày Hà Lệ Diễm cũng mang lại niềm tự hào cho điện ảnh tài liệu Việt Nam khi được vinh danh tại nhiều Liên hoan Phim uy tín khu vực và thế giới. Cô gái nhỏ Má Thị Di người dân tộc Mông đã dũng cảm chống lại các hủ tục để được sống, cưới và hạnh phúc với người mình lựa chọn. 

Và hàng loạt những bộ phim tài liệu mới đây được làm về những người nổi tiếng, về con đường vượt qua chính mình để vươn tới thành công của họ như Mầu cỏ úa (làm về nhạc sĩ, ca sĩ Trần Tiến). Phim tài liệu Những Bức Tường do truyền hình K+ sản xuất dưới thương hiệu K+Original là bộ phim tài liệu thứ hai làm về ban nhạc Bức tường và nhạc sĩ, ca sĩ Trần Lập. Trước đó bộ phim tài liệu Chuyện ngày hôm qua đã được hãng phim tài liệu và khoa học Trung Ương sản xuất.

Phim Những đứa trẻ trong sương

Được dư luận chú ý còn có phim tài liệu âm nhạc Tri âm The Movie: Người giữ thời gian của nữ ca sĩ Mỹ Tâm. Phim Sky Tour Movie - bộ phim tài liệu ghi lại chuyến lưu diễn của Sơn Tùng M-TP tại ba thành phố lớn là Hà Nội, Đà Nẵng và TP. HCM. Sky Tour Movie được người xem đánh giá là một bộ phim có cốt truyện, có thể thấy được hành trình từ chàng trai Nguyễn Thanh Tùng đến một nghệ sĩ Sơn Tùng M-TP đầy nhiệt huyết, trở thành Idol cho không ít bạn trẻ.

Nhìn sang thế giới thì có khá nhiều bộ phim tài liệu gây "bão" không chỉ về doanh thu mà cả những vấn đề mà bộ phim đặt ra. Những phim tài liệu đình đám có thể  kể tới như 4 Little Girls (Điện ảnh Mỹ). Phim kể về một tội ác chấn động do nạn phân biệt chủng tộc xảy ra tại Mỹ. Bốn cô gái trẻ người Mỹ gốc Phi đang theo học tại Sunday School đã bị sát hại trong vụ đánh bom nhà thờ Baptist Phố 16 ở Birmingham, Alabama.

Bằng cách xây dựng dựa trên những câu chuyện, nhân vật, sự kiện có thật, phim tài liệu hấp dẫn bởi chính những gì bộ phim phản ánh. Với đặc thù đó, dù không có sự phát triển mạnh mẽ như phim truyện, nhưng phim tài liệu luôn có vị thế cũng như  sự hấp dẫn riêng.

Niềm đam mê mãnh liệt

Không phủ nhận có những câu chuyện, vấn đề mang tính thời sự nóng hổi kéo theo sự thức tỉnh của hàng ngàn con người trước một vấn nạn, một sự việc nào đó nhưng phim tài liệu vẫn có những khó khăn riêng.

Phim tài liệu Beckham What Makes David Run

Trước tiên là ở chính câu chuyện, nhân vật. Có những bộ phim người theo đuổi nó phải hy sinh mấy năm trời để có thể đi đến cùng của câu chuyện. Trong chùm phim tài liệu Đáng sống của đạo diễn Đặng Hồng Giang, ở câu chuyện thứ ba Đáng sống: Một con đường êkip đã phải chờ tới hai năm khi người con tốt nghiệp đại học bằng chính những đồng tiền của cha để có được một cái kết đẹp, viên mãn cho cả hai cha con.

Phim Chuyến đi cuối cùng của chị Phụng cũng lấy đi của đạo diễn Nguyễn Thị Thắm 5 năm trời từ khi bắt đầu lên ý tưởng đến khi phim ra rạp (2009 - 2014). Trong đó, nữ đạo diễn có 13 tháng rong ruổi theo gánh hát lô tô đi diễn các tỉnh cũng như những chờ đợi ngắt quãng khi gặp khó khăn trong việc kêu gọi nguồn kinh phí để tiếp tục sản xuất, làm hậu kỳ… 

Phim Những đứa trẻ trong sương cũng là hành trình miệt mài của Hà Lệ Diễm khi bám theo cô bé người Mông suốt nhiều mùa trăng để ghi lại những chuyến biến, thay đổi. Có thể nói, chỉ có tình yêu mãnh liệt với câu chuyện, nhân vật, vấn đề phim đặt ra thì những đạo diễn theo đuổi dòng phim này mới đủ dũng khí để hy sinh thời gian, công việc, tiền bạc để đi đến tận cùng.

Phim Sky Tour Movie về ca sĩ Sơn Tùng

Đam  mê là thế nhưng con đường đến với khán giả của phim tài liệu lại không hề dễ dàng. Không chỉ bó hẹp về thời lượng, sự cạnh tranh về tính hấp dẫn, giải trí cũng khiến  nhiều phim tài liệu luôn bị xếp ở vế sau. Với tính  xác thực cao, nhiều bộ phim là tài liệu tham khảo, nghiên cứu về quốc gia, dân tộc hay một sự việc, sự kiện. Nhiều ý kiến cho rằng: những người làm phim tài liệu như những người ghi chép sự thật. Một số ý kiến khác thì cho rằng: Một đất nước không có phim tài liệu như một gia đình không có album ảnh khi nói về độ  chân thực, sống động của dòng phim này. 

Những năm gần đây, các Liên hoan phim tài liệu hay những tuần phim trao đổi được tổ chức thường xuyên giữa các quốc gia, các hãng phim cũng giúp phim tài liệu có thêm đầu ra đến với công chúng. Nhiều kênh trực tuyến cũng chọn phát phim tài liệu bởi sức hấp dẫn cũng như hướng tới tệp khán giả riêng. Việc phát phim trên các nền tảng trực tuyến cũng là một trong những lựa chọn cho dòng phim này ngoài việc ra rạp. Bộ phim Sky Tour Movie  của Sơn Tùng M- TP khi ra rạp vào năm 2020 đã lập kỷ lục phòng vé khi đạt 10.000 vé bán sớm sau 48 giờ chính thức mở bán trước ngày công chiếu. Phim cũng được phát trên nền tảng Netflix cùng với bộ phim Tri âm The Movie: Người giữ thời gian của nữ ca sĩ Mỹ Tâm.

Mới đây, bộ phim tài liệu Beckham: What Makes David Run  (Điều gì làm cho David chạy) đã chiến thắng ở hạng mục Phim tài liệu hoặc phi hư cấu hay nhất. Phim mang đến góc nhìn về hành trình sự nghiệp của David, cũng như chia sẻ về sự khởi đầu của mối tình lãng mạn và cuộc hôn nhân với Victoria Beckham. Phim được đề cử cho hạng mục Phim tài liệu hoặc phi hư cấu hay nhất tại lễ trao giải Emmy 2024 với các hạng mục Quay phim xuất sắc cho chương trình phi hư cấu, Đạo diễn xuất sắc cho chương trình tài liệu/phi hư cấu, Biên tập hình ảnh xuất sắc và Sáng tác nhạc xuất sắc. 

Nhân dịp kỷ niệm 70 năm Ngày giải phóng thủ đô (10/10/1954 - 10/10/2024), Đài Truyền hình Việt Nam đã tổ chức Tuần phim tài liệu Hà Nội trên nền tảng số VTVGo nhằm mang tới những trải nghiệm thú vị cho khán giả. Chương trình gồm có 20 bộ phim tài liệu hay về Hà Nội qua các thời kỳ bắt đầu phát sóng từ mùng 4 tháng 10 đến hết năm. Trong đó, sẽ có 3 bộ phim khán giả có thể xem trực tiếp và giao lưu tại trường quay S7 với các đoàn làm phim. 

Về lâu dài, nên có những rạp hoặc một vài phòng trong cụm rạp là đầu ra cho các bộ phim nghệ thuật trong đó có phim tài liệu. Khi đã có nơi xem sẽ dần hình thành lớp khán giả riêng cho dòng phim. Ngoài ra, việc quảng bá cho phim, quá trình thực hiện cũng sẽ giúp khán giả có thêm thông tin về bộ phim, êkip thực hiện. Những hỗ trợ từ chính sách, từ cộng đồng sẽ giúp dòng phim tài liệu có thêm những trợ lực để phát triển. Ngoài những phương cách truyền thống, phim tài liệu đang rất cần những lối đi riêng để đột phá. Với giới làm phim và cả khán giả thì sự lớn mạnh của dòng phim tài liệu sẽ mở thêm những biên độ trong sáng tác cũng như có thêm các lựa chọn trong giải trí, tìm hiểu, khám phá nghệ thuật của công chúng.

NGUYÊN AN

Nguồn: Tạp chí VHNT số 586, tháng 10-2024